Του Βασίλη Λύκου Διδάκτωρα Ολοκληρωμένης Περιβαλλοντικής Διαχείρισης Πανεπιστημίου Κρήτης
Τα ποτάμια οικοσυστήματα είναι υγροτοπικά συμπλέγματα, που λειτουργούν ως «σφουγγάρι» για τις γύρω περιοχές. Εξισορροπούν και εκτονώνουν τα έντονα καιρικά φαινόμενα, δεν επιτρέπουν μεγάλες θερμοκρασιακές μεταβολές και είναι σημαντικά για τη γεωργική& οικονομική ανάπτυξη της γύρω περιοχής. Συνήθως αποστραγγίζουν μεγάλους δασικούς ορεινούς όγκους και αποτελούνται από ένα σύστημα χειμάρρων, παραπόταμων και ρυακιών μέσω των οποίων γίνεται η κατείσδυση των όμβρων προς τις υπόγειες υδροφορίες (εμπλουτισμός) ενώ παράλληλα το επιπλέον νερό απορρέει προς τη θάλασσα μέσω, ενός συστήματος μαιανδρισμών. Σημαντικές είναι επίσης οι περιοδικά πλημμυρικές πεδιάδες με παρόχθια βλάστηση, που αναπτύσσονται εκατέρωθεν της κυρίας κοίτης των ποταμών.
Στην περίπτωση της φονικής πλημμύρας της Εύβοιας στις 9 Αυγούστου, που στοίχισε τη ζωή σε 8 συμπολίτες μας κανένα από τα παραπάνω βασικά χαρακτηριστικά ενός κλασσικού ποτάμιου συστήματος δεν υπήρχε ή μάλλον είχε κατάφορα αλλοιωθεί προς χάρη της άναρχης οικιστικής ανάπτυξης και της ανεξέλεγκτης γεωργικής και βιομηχανικής μεγέθυνσης. Ο καθένας μπάζωνε ό, τι ήθελε. Έχτιζε όπου ήθελε. Έκλεινε παραποτάμους όταν ήθελε. Άνοιγε αγροτικούς δρόμους όταν τους χρειαζόταν. Εξέτρεπε την κοίτη των ποταμών όταν αυτή δεν τον βόλευε. Χρησιμοποιούσε τους ποταμούς ως λατομεία για την ανοικοδόμηση της περιοχής με συνεχείς αμμοχαλικοληψίες, ξεκοιλιάζοντας την κοίτη και τη στερεοπαροχήτων ποταμών. Κυρίως, όμως, έκλεινε το δέλτα τους για να αποκτήσει παραθεριστική κατοικία παρά θιν’ αλός. Επιπλέον αποψίλωνε όλα τα φυσικά οικοσυστήματα, που υπήρχαν στη λεκάνη απορροής των ποταμών ενώ διατάραζε με αλλεπάλληλες – επαναλαμβανόμενες κάθε χρόνο – φωτιές τον τροφοδότη, ορεινό όγκο της Δίρφυος, που αποστραγγίζεται από το Μεσσάπιο και το Λήλαντα ποταμό βόρεια και νότια της Χαλκίδας αντίστοιχα.
Κι όλα αυτά με τις ευλογίες της Περιφέρειας και παλιότερα της Νομαρχίας, που «αντάλλασσαν» την οικολογική ισορροπία της ευαίσθητης αυτής περιοχής για μια χούφτα ψήφους όταν οι ίδιες δεν παρατυπούσαν χτίζοντας σε πλημμυρικά επικίνδυνες περιοχές βάσει των Σχεδίων Διαχείρισης Κινδύνων από τις Πλημμύρες, που ενσωματώθηκε στην ελληνική νομοθεσία το 2017 και υπάγονταν στην Ειδική Γραμματεία Υδάτων του ΥΠΕΝ, που πρόσφατα καταργήθηκε. Άλλωστε δεν είναι τυχαίο ότι ασφαλτόδρομοι, κλειστά γυμναστήρια, γέφυρες της περιοχής, και γενικότερα περιφερειακές υποδομές, που είχαν παραδοθεί και είχαν κοπεί κορδέλες, από λίγα χρόνια μέχρι τρεις μήνες πριν, καταστράφηκαν ή υπέστηκαν σημαντικές ζημιές από την πρόσφατη πλημμύρα στην Εύβοια. Αλήθεια ποιος υπέγραψε για την παράδοση αυτών των έργων πάνω στις όχθες του Λήλαντα και ποιος τα παρέλαβε; Και γιατί δεν εισακούστηκαν εισηγήσεις, με ώριμες μελέτες, των τεχνικών υπηρεσιών για έργα ανάσχεσης και προστασίας από πιθανά ακραία φυσικά φαινόμενα στο μέλλον; Γιατί δεν υλοποιήθηκαν εγκαίρως τα εγκεκριμένα αντιπλημμυρικά έργα, ύψους 1, 8 εκατ. ευρώ, στα ανάντη της πόλης των Ψαχνών και αφέθηκαν να καταστραφούν τα Πολιτικά, να πλημμυρίσουν τα Ψαχνά και να «μπαζωθεί» από λάσπη και φερτά υλικά η παραλιακή Ν. Αρτάκη;
Γιατί είναι άλλο η Κλιματική αλλαγή που επιτείνει το μέσο όρο του ύψους των υετών, τη διάβρωση των παραθαλάσσιων περιοχών, την άνοδο των θερμοκρασιών και είναι άλλο η Κτηματική αλλαγή, που προκαλείται από κακοτεχνίες, ασύδοτη δόμηση και αποψίλωση δασικών εκτάσεων και δασών στα ανάντη προκειμένου κάποιοι να εκμεταλλευτούν φτηνές δημόσιες εκτάσεις προς πάσαν χρήσην, που ακριβώς επειδή ανήκουν σε όλους κανείς δεν επιβαρύνεται το κόστος της υποβάθμισής τους – τουλάχιστον – βραχυπρόθεσμα και γι’ αυτό κανείς δεν ενδιαφέρεται για την προστασίας τους. Σκεφτείτε μόνο ότι στην Εύβοια έχουμε ανά τρεις ημέρες μια πυρκαγιά όπου καταστρέφονται 92 στρέμματα αγροτοδασικά και 38 δασικά οικοσυστήματα! Όταν λοιπόν διαταράσσεις κι εξαφανίζεις πλήρως δασικά και ποτάμια, υγροτοπικά οικοσυστήματα ποιος σου φταίει μετά; Ο κακός σου ο καιρός, η κλιματική αλλαγή, η κακή σου μοίρα ή το γεγονός ότι δεν υπήρχαν προκαταρκτικές αξιολογήσεις κινδύνων πλημμύρας, χάρτες επικαιροποιημένοι επικινδυνότητας και σχέδια διαχείρισης κινδύνων των λεκανών απορροής των ποταμών; Υπήρχε χωροταξικός και πολεοδομικός σχεδιασμός ή είχαν καθοριστεί χρήσεις γης; Εδώ ακόμη κι αυτό το έρημο το 112 δεν λειτούργησε για να ενημερώσει τους κατοίκους όταν τρεις μέρες πριν τόσο η ΕΜΥ όσο κι ο Δήμος Ψαχνών προειδοποιούσαν για έντονες βροχοπτώσεις και καταιγίδες στην περιοχή κι όταν όλοι γνωρίζουν ότι τουλάχιστον ο Λήλαντας στο Βασιλικό κάθε δεκαετία, δίνει ένα μεγάλο πλημμυρικό φαινόμενο. Και να σκεφτεί κανείς ότι η Ε.Ε. διαθέτει 6, 3 δις ευρώ για τη χρηματοδότηση έργων ορθών πρακτικών για την αντιμετώπιση των φυσικών καταστροφών.
Όμως όπως λέει και μια τούρκικη παροιμία, στου κακού τη σκάλα ακόμη και στο προτελευταίο κάτω σκαλοπάτι να σταματήσεις πάλι όφελος έχεις. Επομένως το θέμα είναι τι κάνουμε από εδώ και πέρα. Καταρχήν σύμφωνα με το Στόχο 15 της Βιώσιμης Ανάπτυξης της Ε.Ε. περί προστασίας δασών και βιοποικιλότητας, θα πρέπει άμεσα να γίνει η αποκατάσταση των ορεινών όγκων της Δίρφυος με την αναγέννηση των καμένων κωνοφόρων δασών, σκληρόφυλλης αείφυλλης βλάστησης και μεταβατικών δασών θάμνων σύμφωνα με την ευρωπαϊκή υπηρεσία δορυφορικής χαρτογράφησης COPERNICUS. Σημαντικά είναι και τα έργα ορεινής υδρονομίας με φυσικά υλικά. Αν δεν υπάρχει βλάστηση να συγκρατεί, να επιβραδύνει και να απορροφά τα νερά της βροχής στα ανάντη, τα κατάντη κοντά στη θάλασσα πάντα θα πλημμυρίζουν, όσα φράγματα από τσιμέντο κι αν κατασκευαστούν. Επιπλέον πρέπει επιτέλους να εφαρμοστεί αυστηρά ο κανόνας ότι οι καμένες εκτάσεις των ιδιαίτερων αυτών δασικών οικοσυστημάτων δεν επιδέχονται καμία αλλαγή χρήσης και μεταβολή του προορισμού τους όσα χρόνια κι αν περάσουν.
Επιπλέον πρέπει να απομακρυνθούν, με απαλλοτριώσεις, όλα τα αυθαίρετα (νομιμοποιημένα και μη) από τις κοίτες των ρεμάτων και ποταμών και να δοθεί στα ρέματα ο απαραίτητος χώρος εκτόνωσης της πλημμύρας. Δεν γίνεται ο Λήλαντας, ο μεγαλύτερος ποταμός στην Εύβοια να έχει μετατραπεί σε κανάλι με πλάτος δέλτα, μόνο 35 μέτρα! Παράλληλα είναι αναγκαίο να σταματήσουν οι εγκιβωτισμοί ρεμάτων με τσιμέντο και συρματοκιβώτια, παγκοσμίως ξεπερασμένης αντίληψης (τα εγκιβωτισμένα ρέματα είναι επικίνδυνα γιατί το νερό δε συναντά αντιστάσεις και η ορμή κι η ταχύτητά του αυξάνονται, ενώ μειώνονται οι χρόνοι υπερχείλισης), και να χρησιμοποιούνται για στηρίξεις πρανών, φυσικά υλικά (soilbioengineering).
Επίσης χρειάζεται μελέτη ολοκληρωμένης περιβαλλοντικής διαχείρισης συνολικά σε όλη τη λεκάνη απορροής των ποταμών, όπως άλλωστε επιτάσσουν και οι Οδηγίες της Ε.Ε. κι όχι αποσπασματικά έργα για ημέτερους εργολάβους, που δεν λύνουν το πρόβλημα αλλά το μεταθέτουν παρακάτω ή και αλλού. Ακόμη πρέπει επιτέλους να γίνουν οριοθετήσεις ρεμάτων με κριτήριο την ασφάλεια των πολιτών την περιβαλλοντική προστασία των ποτάμιων οικοσυστημάτων και τη βελτίωση του μικροκλίματος της περιοχής
Τέλος χρειάζεται άμεσα – για να μην καταλήξει η Κ. Εύβοια να γίνει Αθήνα, που είναι η μοναδική ευρωπαϊκή πρωτεύουσα χωρίς κάποιον μεγάλο ανοικτό ποταμό να τη διασχίζει – αποκάλυψη αστικών ρεμάτων. Είναι μια ορθή, βέλτιστη πρακτική που εφαρμόζεται σε όλο τον κόσμο πια και έχει ως στόχο την περιβαλλοντική, κλιματική & οικονομική αναβάθμιση των περιοχών που γειτνιάζουν μ’ αυτά.
Όλα τα παραπάνω δεν είναι δύσκολα ούτε κοστοβόρα αρκεί να υπάρξει πραγματική πολιτική βούληση για να λυθεί το πρόβλημα κι όχι να μετατεθεί στο μέλλον όταν θα έχει λήξει η θητεία των ιθυνόντων. Όμως χρειάζονται ακόμη να αναπτυχθούν και μοντέλα έγκαιρης πρόγνωσης φυσικών καταστροφών με σύγχρονες μεθόδους τηλεπισκόπισης και τηλεμετρίας, που θα υπάγονται σε ένα επιστημονικά και τεχνολογικά άρτιο Πράσινο Παρατηρητήριο στην Εύβοια. Αυτό θα εφαρμόζει συστήματα monitoring για μία σειρά από βιοτικούς και αβιοτικούς παράγοντες των ευαίσθητων φυσικών οικοσυστημάτων του νησιού, από τα νερά των θαλασσών, που έχουν ρυπανθεί σημαντικά από τις χιλιάδες τόνους φερτών υλικών, νεκρών ζώων, πετρελαιοειδών και πλαστικών, που παρασύρθηκαν από την πρόσφατη πλημμύρα έως την αναγέννηση ιδιαίτερων ενδιαιτημάτων που απειλούνται από τις συνεχείς πυρκαγιές στο νησί.
Γιατί διαφορετικά, όπως έλεγε κάποτε κι ένας φιλόσοφος – συγγραφέας, θα εξακολουθήσουμε να κατηγορούμε ότι τα νερά του ποταμού είναι βίαια κι όχι οι (ανθρωπογενώς κατασκευασμένες) όχθες του, που τον περιορίζουν...
