(*) - Ο κ.Η.Μαργιολάκος είναι καθηγητής Γεωλογίας του Πανεπιστημίου Αθηνών"Οι αυτόχθονες πολιτισμοί, όπως ο αρχαιοελληνικός, συνδέονται άμεσα με το γεωλογικό δυναμικό και το φυσικογεωγραφικό περιβάλλον του ευρύτερου χώρου στον οποίο έχουν αναπτυχθεί, και κυρίως με την εξέλιξή του μετά την τελευταία παγετώδη περίοδο (18.000 ΒΡ) (Before Present,).
Στο γεωλογικό δυναμικό υπάγονται τα ηφαίστεια, οι σεισμοί, τα πετρώματα και ο ορυκτός πλούτος, τα απολιθώματα, τα υπόγεια νερά, και τα διάφορα μεταλλεύματα αργότερα, κ.α.
Στο φυσικογεωγραφικό δυναμικό ενός τόπου εντάσσονται κυρίως το έδαφος, το κλίμα, η κατανομή ξηράς και θάλασσας καθώς και διάφορες διεργασίες που επηρεάζουν τη διαμόρφωση του αναγλύφου της Γης, όπως είναι οι κοιλάδες, τα ποτάμια και τα Δέλτα, τα σπήλαια και πολλά άλλα.
Ένας τρίτος παράγοντας, πολύ σημαντικός για την εξέλιξη του πολιτισμού, είναι το ανθρώπινο δυναμικό και κυρίως η θρησκεία, οι γνώσεις και το πολιτικό σύστημα.
Ο ευρύτερος ελλαδικός χώρος, εκεί δηλαδή που αναπτύχθηκε ο προϊστορικός και ιστορικός αρχαιοελληνικός πολιτισμός (Ελλαδικός χώρος, Αιγαίο και παράλια Μικράς Ασίας), από γεωτεκτονική άποψη αποτελεί το Ελληνικό Τόξο και χαρακτηρίζεται από έντονη τεκτονική, σεισμική και ηφαιστειακή δραστηριότητα.
Ένας από τους βασικότερους παράγοντες που συνέβαλαν στην ανάπτυξη του Ελληνικού πολιτισμού, είναι το κλίμα και οι μεταβολές του, ιδιαίτερα αυτές των τελευταίων 18.000 ετών και κυρίως οι επιπτώσεις των μεταβολών αυτών στη διαμόρφωση των ακτογραμμών και γενικά των παράκτιων περιοχών.
Το κλίμα είναι γνωστό ότι μεταβάλλεται περιοδικά και ότι τα κυριότερα αίτια αυτής της περιοδικότητας είναι αστρονομικά (θεωρία Milankowitch). Έτσι, κατά το Τεταρτογενές (περίοδος των τελευταίων 2 εκατομ. ετών), έχουν παρατηρηθεί διαδοχικές παγετώδεις και μεσοπαγετώδεις περίοδοι, λόγω αυξομείωσης της ηλιακής ακτινοβολίας που δέχεται η Γη.
Η τελευταία παγετώδης περίοδος τελειώνει πριν από 18.000 έτη περίπου, επειδή, για τους ίδιους αστρονομικούς λόγους, η μέση θερμοκρασία της Γης άρχισε σχεδόν απότομα να αυξάνεται. Εξαιτίας αυτής της αύξησης, τεράστιες μάζες παγετώνων, που είχαν συσσωρευτεί στις ηπείρους, άρχισαν να τήκονται, με αποτέλεσμα την απελευθέρωση τεράστιων ποσοτήτων υδάτων, που μέχρι τότε ήταν δεσμευμένο στους παγετώνες, με επακόλουθο την βαθμιαία άνοδο της στάθμης της παγκόσμιας θάλασσας, που γύρω στο 18.000 BP βρισκόταν περί τα 125 μέτρα χαμηλότερα από ό,τι σήμερα. Η άνοδος αυτή προκάλεσε βαθμιαία την κατάκλυση πολλών περιοχών που σήμερα αποτελούν τον πυθμένα του Αιγαίου μέχρι ένα βάθος γύρω στα 125 μέτρα, και αυτό συνέβη μέσα σε λίγες χιλιάδες χρόνια, ήτοι μεταξύ του 18.000 και του 6.000 χρόνια πριν από σήμερα περίπου. Οι κατακόρυφες μετατοπίσεις της στάθμης που συνδέονται με κλιματικές μεταβολές είναι γνωστές ως κλιματο-ευστατικές κινήσεις.
Ο προϊστορικός άνθρωπος λοιπόν, που κατοικούσε στην ευρύτερη περιοχή του Αιγαίου, ενώ μέχρι πριν 18.000 χρόνια ζούσε για δεκάδες χιλιάδες χρόνια σ' ένα γεωπεριβάλλον δυσμενές μεν, αλλά σχετικά σταθερό, μετά το 18.000 BP (BP: Before Present= πριν από σήμερα = π.α.σ.), εξαιτίας της αύξησης της μέσης θερμοκρασίας της ατμόσφαιρας της Γης, γίνεται μάρτυρας κοσμογονικών μεταβολών, ιδιαίτερα όσον αφορά την μεταβολή του παράκτιου τοπίου, αφού χρόνο με το χρόνο κατακλύζονταν, αργά μεν, αλλά σταθερά οι παράκτιες περιοχές. Η μέση ταχύτητα της κατακόρυφης μετατόπισης της στάθμης, κάτω από ορισμένες συνθήκες πρέπει να ξεπερνούσε τα 5 εκατοστόμετρα το χρόνο. Αυτό σημαίνει ότι η μετατόπιση των ακτογραμμών και η κατάκλυση των παράκτιων περιοχών, εκεί που το μορφολογικό ανάγλυφο έχει πολύ μικρή κλίση, μέσα σε λίγα χρόνια μπορεί να είναι πολύ μεγάλη. Μπορεί δηλαδή η προέλαση της θάλασσας και κατ' επέκταση η μετατόπιση των ακτογραμμών να ξεπεράσει τα 10 - 20 μέτρα σε χαμηλές περιοχές.
Εάν, μαζί μ' αυτές τις μετατοπίσεις των ακτογραμμών λάβουμε υπόψη και τη σεισμικότητα, την ηφαιστειότητα και τα σύνδρομα φαινόμενα (παλιρροιακά κύματα, απότομες καταβυθίσεις ή ανυψώσεις παράκτιων περιοχών λόγω σεισμών, κατολισθήσεις, καταπτώσεις βράχων κ.α.) το φυσικογεωγραφικό σκηνικό, ιδιαίτερα κατά τη διάρκεια ορισμένων περιόδων, πρέπει να ήταν εφιαλτικό. Την περίοδο αυτή, πρέπει να δημιουργήθηκε η δεύτερη τρίτη γενιά των θεών που προέρχεται από το ζευγάρωμα της Γαίας, της Μεγάλης Μάνας των πάντων, και του Ουρανού. Οι Τιτάνες, οι Εκατόγχειρες, οι Κύκλωπες και οι Γίγαντες, πρέπει να αντιπροσωπεύουν της καταστροφικές δυνάμεις της φύσης, αυτές που τον τρομοκρατούν και του παίρνουν τη Γη κάτω από τα πόδια του.
Τι άλλο μπορεί να αντιπροσωπεύουν οι Γίγαντες παρά ηφαίστεια, ή παρόμοια φαινόμενα,, όταν, σύμφωνα με την Ελληνική Μυθολογία, "...έπνεαν πυρ από το στόμα τους...", "...έκραζαν αγριότατα...", "...ακόντιζαν δε στους ουρανούς πέτρες και δέντρα αναμμένα...";
Την ίδια εποχή όμως, ο παλαιολιθικός άνθρωπος, έχει ανάγκη να δημιουργήσει κι άλλους θεούς, που θα τον προστατεύσουν από τις φυσικές καταστροφές. Έτσι, δημιουργεί την Τρίτη τέταρτη γενιά θεών από το ζευγάρωμα ενός Τιτάνα, του Κρόνου, και μιας Τιτανίδας, της Ρέας. Σ' αυτήν τη γενιά ανήκουν ορισμένοι από τους μεγάλους θεούς και συγκεκριμένα οι 6 πρώτοι από τους Ολύμπιους, όπως είναι η Δήμητρα, η Εστία, η Ήρα, ο Αδης, ο Ποσειδών και ο Ζευς.
Στον Αιγαιακό και Περιαιγαιακό χώρο όμως και γενικότερα στον χώρο της Ανατολικής Μεσογείου, το ευνοϊκό κλίμα εξασφαλίζει στον προϊστορικό άνθρωπο τα βασικά είδη διατροφής του, είτε είναι τροφοσυλλέκτης, είτε τροφοπαραγωγός, και μάλιστα χωρίς ιδιαίτερη προσπάθεια, κάτι που σημαίνει ότι του αφήνει ελεύθερο χρόνο, και συγχρόνως ιδιαίτερα μετά την εγκατάσταση του προϊστορικού ανθρώπου σε πόλεις, του επιτρέπουνε να κινείται συνεχώς έξω, στον ελεύθερο χώρο όπου είναι φυσικό να συναναστρέφεται άλλους ανθρώπους, που κι αυτοί έχουν ελεύθερο χρόνο,. Για να μπορέσει πρέπει για να σταθεί κάποιος στη μικρή του κοινωνία όμως, πρέπει να μάθει να συζητάει, πρέπει να μάθει να επιχειρηματολογεί, να αντικρούει, να συμφωνεί ή να διαφωνεί με τον συνομιλητή του. Όλα αυτά τα στοιχεία όμως αποτελούν ουσιαστικά τα βασικά ουσιαστικά στοιχεία της Δημοκρατίας, ήτοι του πολιτεύματος της ελευθερίας του λόγου και του αντίλογου.
Πιστεύω λοιπόν ότι οι φυσικογεωγραφικές και γεωλογικές μεταβολές, κατά την μυθολογική και γενικά την προϊστορική εποχή, που έχουν καθορίσει άμεσα ή έμμεσα όλα τα επιμέρους στοιχεία, αλλά κι αυτή την ίδια την εξέλιξη του αρχαιοελληνικού πολιτισμού.
Η Εύβοια, που σήμερα είναι ένα από τα σημαντικότερα νησιά του Αιγαίου παρουσιάζει ιδιαίτερο γεωμυθολογικό ενδιαφέρον για τους ακόλουθους τρεις κυρίως λόγους:
i) Επειδή μέχρι τα τέλη περίπου της Παλαιολιθικής εποχής, ήταν ενωμένη με τον κορμό της Στερεάς Ελλάδας, η οποία με τη σειρά της ήταν ενωμένη με την Πελοπόννησο.
ii) Επειδή ήταν ενωμένη με την Αττική μέχρι τα τέλη της Νεολιθικής εποχής, ενώ είχε επικοινωνία με τη Βοιωτία και τη Φθιώτιδα.
iii) Επειδή σ' αυτή τη μεταβολή καθοριστικό ρόλο είχαν διαδραματίσει τρεις ποταμοί: ο Ασωπός της Αττικής, ο Ασωπός της Φθιώτιδας και ο Σπερχειός.
iv) Επειδή προτού κατακλυστούν από τη θάλασσα τόσο ο Βόρειος όσο και ο Νότιος Ευβοϊκός, μεγάλα τμήματά τους είχαν μεταπέσει σε λίμνες.»
