1952: Από τους Έλλισον και Σεφέρη στους Μπέκετ, Ιονέσκο και Βόνεγκατ

Ο αόρατος άνθρωπος (Ραλφ Έλλισον - 1952) Το πρώτο και μοναδικό μυθιστόρημα που δημοσιεύτηκε όσο ζούσε. Αποτελεί έναν από τους σημαντικότερους σταθμούς της αμερικανικής λογοτεχνίας του 20ού αιώνα και ένα θεμελιώδες κείμενο στη συζήτηση γύρω από τη φυλή, την ταυτότητα και την κοινωνική αδικία στις Ηνωμένες Πολιτείες. Ο Έλλισον παρουσιάζει έναν ανώνυμο αφηγητή – έναν Αφροαμερικανό που περιγράφει τη ζωή του μέσα από μια σειρά εμπειριών οι οποίες φανερώνουν τις αντιφάσεις, τις προκαταλήψεις και τους μηχανισμούς αποκλεισμού της αμερικανικής κοινωνίας. Η «αορατότητα» εδώ δεν έχει φυσική διάσταση, είναι μεταφορά για την αδυναμία των άλλων να τον αναγνωρίσουν ως άτομο με ξεχωριστή ύπαρξη, αντί να τον βλέπουν μέσα από στερεότυπα. Το έργο είναι πολυεπίπεδο, συνδυάζοντας στοιχεία κοινωνικού ρεαλισμού, αλληγορίας και υπαρξισμού. Η αφήγηση ξεκινά με την παιδική ηλικία και τα πρώτα βιώματα του ήρωα στον Νότο των ΗΠΑ, όπου η φυλετική διάκριση είναι θεσμοθετημένη. Αργότερα, ο αφηγητής μετακινείται σε μια μεγαλούπολη του Βορρά, αναζητώντας ευκαιρίες, αλλά βρίσκει νέες μορφές εκμετάλλευσης και ιδεολογικής χειραγώγησης. Ενσωματώνεται προσωρινά σε οργανώσεις που υποτίθεται ότι προωθούν τα δικαιώματα των μαύρων, ωστόσο διαπιστώνει ότι κι εκεί η ατομικότητά του θυσιάζεται σε συλλογικές σκοπιμότητες. Το αποκορύφωμα έρχεται με την απομόνωσή του σε ένα υπόγειο, όπου περιγράφει πώς ζει μέσα σε έναν χώρο φωτισμένο από εκατοντάδες κλεμμένους λαμπτήρες, εικόνα που αποτυπώνει ταυτόχρονα τη μοναξιά και την αναζήτηση φωτός, γνώσης και ταυτότητας. Καταγράφει το υπαρξιακό αδιέξοδο ενός ανθρώπου που προσπαθεί να ισορροπήσει ανάμεσα στην ατομικότητά του και στις συλλογικές μάσκες που του επιβάλλονται. Ενσωματώνει επίσης παραδόσεις της αφροαμερικανικής κουλτούρας, όπως τη τζαζ και τα μπλουζ, δημιουργώντας ένα κείμενο με ρυθμό και εσωτερική μουσικότητα, καθώς και τα μοτίβα του ονείρου και της αλληγορίας. Η γλώσσα είναι πυκνή, πλούσια σε εικόνες και με ιδιαίτερο ρυθμό, που θυμίζει μουσικό αυτοσχεδιασμό. Ο συγγραφέας χρησιμοποιεί ειρωνεία, σάτιρα, αλλά και συγκινητικές εξομολογήσεις. Το έργο έχει σκηνές που λειτουργούν αλληγορικά, αναδεικνύοντας τη σύγκρουση ανάμεσα στην ατομικότητα και την κοινωνική αορατότητα.  Έτυχε τεράστιας αναγνώρισης αμέσως μετά την έκδοσή του. Θεωρήθηκε το πρώτο μυθιστόρημα που κατάφερε να αποδώσει με τέτοια δύναμη την εμπειρία της «αορατότητας» των μαύρων Αμερικανών στη λευκή κοινωνία, δίνοντας φωνή σε έναν κόσμο που η κυρίαρχη κουλτούρα αρνούνταν να δει. Η σημασία του υπερβαίνει το φυλετικό ζήτημα: αποτελεί ένα στοχασμό πάνω στην αναζήτηση ταυτότητας, στην ανάγκη για αυθεντικότητα και στην ανθρώπινη αγωνία μπροστά σε έναν κόσμο που μας αρνείται την αναγνώριση. Η αφήγηση δεν εξερευνά μόνο την φυλετική ταυτότητα και τον ρατσισμό, αλλά και την εκμετάλλευση και την πολιτική χειραγώγηση. Η «αορατότητα» ξεπερνά τα όρια της φυλής, εκφράζοντας την οικουμενική αγωνία του ανθρώπου που παλεύει να αναγνωριστεί ως μοναδικό άτομο. Όπως έγραψε ο επιμελητής του βιβλίου, J. F. Callahan "Με εντυπωσιακή ευρηματικότητα, ο Έλλισον επινόησε τον απόλυτο συμβολισμό για την ξεχωριστή και ωστόσο την ίδια στιγμή κοινή κατάσταση των Αφροαμερικανών, των Αμερικανών και γενικότερα του ανθρώπου του εικοστού αιώνα".

Περιμένοντας τον Γκοντό (Σάμιουελ Μπέκετ - 1952) Εμβληματικό έργο – σταθμός του θεάτρου, που άλλαξε ριζικά την έννοια της σύγχρονης παγκόσμιας δραματουργίας. Άλλαξε την πορεία του θεάτρου, απορρίπτοντας τον κλασικό ρεαλισμό και αναδεικνύοντας την αβεβαιότητα ως κυρίαρχη εμπειρία. Η απουσία πλοκής, η κυκλική δομή και η αίσθηση του κενού σηματοδότησαν την αρχή του Θεάτρου του Παραλόγου. Δύο περιπλανώμενοι, ο Βλαντιμίρ και ο Εστραγκόν, συναντιούνται σε έναν δρόμο και περιμένουν δίπλα σε ένα δένδρο τον μυστηριώδη Γκοντό, ο οποίος όμως δεν εμφανίζεται ποτέ. Κατά τη διάρκεια της αναμονής, συνομιλούν, τσακώνονται, αστειεύονται, σκέφτονται την αυτοκτονία, αλλά μένουν εγκλωβισμένοι σε μια αέναη αναβολή. Η απουσία δράσης και η κυκλική δομή αποτυπώνουν το αίσθημα του κενού και της ματαιότητας. Στο μεταξύ, περνούν άλλοι χαρακτήρες, όπως ο Πότζο και ο υπηρέτης του Λάκυ, που ενισχύουν το παράλογο κλίμα. Η δεύτερη πράξη επαναλαμβάνει σχεδόν την πρώτη, με ελάχιστες παραλλαγές, ενισχύοντας την αίσθηση επανάληψης, κυκλικότητας και ματαιότητας. Ο Γκοντό έχει ερμηνευθεί ως σύμβολο του Θεού, της ελπίδας, της σωτηρίας ή απλώς ως κενό που δίνει σχήμα στην ύπαρξη. Ο Μπέκετ συνδυάζει το κωμικό με το τραγικό, εκφράζοντας την υπαρξιακή αγωνία του μεταπολέμου: την αναζήτηση νοήματος σε έναν κόσμο που φαίνεται να μην έχει κανένα. Το έργο θίγει την απελπισία, την ανία, την απουσία σκοπού. Παράλληλα, εξερευνά τη φιλία και την ανθρώπινη ανάγκη για συντροφιά, ακόμη και μέσα στην αβεβαιότητα.  Η γλώσσα του είναι λιτή, αλλά γεμάτη σιωπές, παύσεις και επαναλήψεις. Ο ρυθμός θυμίζει συχνά νούμερο καμπαρέ, ενώ ταυτόχρονα εκφράζει βαθιά υπαρξιακή αγωνία. Το έργο αψηφά την παραδοσιακή δομή και αναδεικνύει το «τίποτα» ως κεντρικό δραματουργικό στοιχείο. Η πρεμιέρα του προκάλεσε αντιδράσεις, αλλά σύντομα αναγνωρίστηκε η αξία του. Ο Μπέκετ δεν έδωσε ποτέ σαφή απάντηση για την ουσία του Γκοντό. Σε επιστολή του το 1952 ανέφερε ότι ούτε ο ίδιος είχε σκεφτεί ή γνώριζε «ποιος είναι ο Γκοντό» και ότι, αν γνώριζε, θα το είχε αναφέρει στο έργο                                                                          

Ο Γέρος και η Θάλασσα ( Έρνεστ Χέμινγουεϊ - 1952) Το σύντομο έργο συγκεντρώνει την ουσία της τεχνικής του Χέμινγουεϊ. Η λιτή του γλώσσα και ο αλληγορικός του πλούτος το καθιστούν διαχρονικό. Λειτουργεί ως σύμβολο ανθρώπινης αξιοπρέπειας σε παγκόσμιο επίπεδο.  Αφηγείται την ιστορία του γέρου Σαντιάγο, ενός Κουβανού ψαρά που έχει περάσει 84 μέρες χωρίς να πιάσει ψάρι. Την 85η μέρα βγαίνει μόνος του στ’ ανοιχτά και ψαρεύει και παλεύει με ένα τεράστιο ξιφία, τον οποίο όμως δυσκολεύεται να τραβήξει στην ξηρά. Ο αγώνας διαρκεί τρεις ημέρες, γεμάτες κόπο και πόνο και γίνεται αλληγορία για την αντοχή, την αξιοπρέπεια και το πνεύμα του ανθρώπου απέναντι στη φύση και στη μοίρα. Τελικά καταφέρνει να το σκοτώσει.  Καταπονημένος όπως είναι, αδυνατεί να το ανεβάσει στη βάρκα, λόγω και του τεράστιου βάρους του ψαριού. Έτσι, αποφασίζει να το δέσει στο πλάι και ξεκινά κάνοντας όνειρα για τη θριαμβευτική επιστροφή στο ψαροχώρι του. Ωστόσο, η θάλασσα θα παίξει μαζί του ένα τελευταίο, άσχημο παιχνίδι. Οι καρχαρίες, κατά το ταξίδι της επιστροφής καταβροχθίζουν τη λεία του. Ο Σαντιάγο φτάνει εξαντλημένος στην ακτή, με το σκελετό του ψαριού, αλλά με την ψυχική βεβαιότητα ότι νίκησε, έχοντας αποδείξει τη δύναμη και το κουράγιο του. Η δωρική γλώσσα του Χέμινγουεϊ αναδεικνύει την καθαρότητα της αφήγησης, ενώ το έργο συνοψίζει την «αρχή του παγόβουνου» που χαρακτήριζε το ύφος του. Η «αρχή του παγόβουνου» (ότι δηλαδή το ουσιώδες μένει κρυμένο) αποτυπώνεται ιδανικά εδώ. Οι εικόνες της θάλασσας, οι λεπτομέρειες της πάλης, η απλότητα του λόγου δίνουν στο έργο μια σχεδόν μυθική διάσταση. Παράλληλα, η αμεσότητα της αφήγησης συγκινεί με την καθαρότητά της. Η μάχη του γερο-Σαντιάγο δεν είναι μόνο για την επιβίωση αλλά και για αξιοπρέπεια και αυτοεπιβεβαίωση. Εξερευνά θέματα όπως η μοναξιά, η επιμονή, η ήττα και η νίκη μες στην ήττα. Το ψάρι γίνεται σύμβολο του ιδανικού που κατακτάτε με κόπο, ακόμη κι αν τελικά χάνεται. Θεωρείται το απόσταγμα της συγγραφικής τέχνης του Χέμινγουεϊ, καθώς συνδυάζει απλότητα και βαθύ συμβολισμό.

Η Φαλακρή Τραγουδίστρια (Ευγένιος Ιονέσκο - 1952) Γράφτηκε το 1948 αλλά δημοσιεύτηκε και καθιερώθηκε 4 χρόνια αργότερα. Θεωρείται – μαζί με τα έργα του Μπέκετ - κομβικό έργο που άνοιξε νέους δρόμους στο θέατρο, αποδομώντας τις παραδοσιακές δομές και βασικό δείγμα του Θεάτρου του Παραλόγου. Η αρχική ιδέα του Ιονέσκο ήταν να παρουσιάσει μια «τραγωδία της γλώσσας», όπως αρχικά ήθελε να ονομάσει το έργο αυτό. Οι διάλογοι παρουσιάζουν την παντελή έλλειψη πνεύματος και ιδεών, μέσα σε ένα κλίμα ανίας. Οι χαρακτήρες του είναι θύματα της ίδιας τους της γλώσσας, αιχμάλωτοι της καθημερινότητας, δύτες σε μια θάλασσα της μοναξιάς, των επιφανειακών σχέσεων και των ανιαρών συνανθρώπων. Κεντρικό θέμα είναι η αποδόμηση της γλώσσας και της επικοινωνίας. Ο Ιονέσκο δείχνει πώς η καθημερινή ομιλία μπορεί να καταντήσει κενή, γεμάτη στερεότυπα, επαναλήψεις και φράσεις χωρίς περιεχόμενο. Μέσα από αυτή τη γλωσσική αποδόμηση αναδύεται η κρίση της ταυτότητας και η αποξένωση του σύγχρονου ανθρώπου. Το έργο γίνεται σχόλιο πάνω στη ρουτίνα, στην απουσία αυθεντικής επικοινωνίας και στην παράνοια της σύγχρονης ζωής. Σε μια φαινομενικά καθημερινή σκηνή στο σαλόνι ενός αγγλικού σπιτιού, δύο ζευγάρια, οι Σμιθ και οι Μάρτιν, συνομιλούν μέσα από κοινοτοπίες και φράσεις που καταλήγουν να αποδομούνται και να οδηγούνται σε πλήρη ανοησία. Στην πορεία εμφανίζονται ένας πυροσβέστης και άλλοι δευτερεύοντες χαρακτήρες, που ενισχύουν την αίσθηση χάους. Η ιστορία δεν έχει πλοκή με αρχή, μέση και τέλος. Η γλώσσα χάνει τη λειτουργία της, οι διάλογοι περιστρέφονται γύρω από το τίποτα και οι χαρακτήρες μετατρέπονται σε καρικατούρες. Ο τίτλος, ειρωνικός και παράλογος, δεν σχετίζεται με την υπόθεση, αλλά αποτυπώνει τη ρήξη με τη λογική. Ο Ιονέσκο καταγγέλλει τη φθορά της επικοινωνίας, την απώλεια νοήματος στη σύγχρονη ζωή και τη μηχανική επανάληψη της καθημερινότητας. Το έργο προκαλεί γέλιο αλλά και ανησυχία, καθώς καθρεφτίζει μια κοινωνία που μιλάει χωρίς να επικοινωνεί. Ο Ιονέσκο χρησιμοποιεί το χιούμορ και τον παραλογισμό για να σοκάρει και να προβληματίσει. Η γραφή του είναι γεμάτη επαναλήψεις, απροσδόκητες αντιφάσεις και εκρήξεις ανοησίας, οι οποίες όμως αποκαλύπτουν το κενό νοήματος πίσω από την καθημερινή γλώσσα. Ο ρυθμός του έργου μοιάζει με «μουσική της ανοησίας», όπου η λογική διαλύεται για να αναδειχθεί η κρυμμένη αλήθεια: η ανικανότητα του ανθρώπου να επικοινωνήσει ουσιαστικά. Το έργο παραμένει διαχρονικό γιατί αποτυπώνει την αίσθηση της κενολογίας σε μια κοινωνία που μιλάει χωρίς να επικοινωνεί. Στο θέατρο της εποχής του, λειτούργησε επαναστατικά, αποκαλύπτοντας πως ακόμη και η ανοησία μπορεί να κρύβει μια οδυνηρή αλήθεια. Ο θίασος του Théâtre de la Huchette μέχρι σήμερα συνεχίζει να παρουσιάζει το έργο αυτό καθημερινά, έχοντας ξεπεράσει τις 17.000 παραστάσεις.

Τελευταίος Σταθμός (Γιώργος Σεφέρης (1952). Είναι ποίημα–ορόσημο του Γιώργου Σεφέρη, γραμμένο μετά την επιστροφή του στην Ελλάδα το 1944, αμέσως μετά την Κατοχή. Δημοσιεύτηκε το 1952 και αντανακλά τη βαθιά ανησυχία του ποιητή για την κατάσταση της χώρας. Με φόντο τον Β΄ Παγκόσμιο Πόλεμο και τον Εμφύλιο, το ποίημα λειτουργεί ως πικρός απολογισμός μιας γενιάς που πάλεψε για ιδανικά αλλά βρέθηκε μπροστά σε ερείπια. Ο Σεφέρης χρησιμοποιεί απλή, καθαρή γλώσσα, αλλά φορτωμένη με μνήμες, σύμβολα και υπαρξιακή βαρύτητα. Η ιδέα του «τελευταίου σταθμού» παραπέμπει στο τέλος μιας πορείας, σε μια παύση που είναι ταυτόχρονα απογοήτευση και στοχασμός. Κυρίαρχα θέματα είναι η απώλεια, η διάψευση, αλλά και η αμυδρή προσδοκία ότι ο άνθρωπος μπορεί να σταθεί όρθιος μέσα από την τέφρα. Το ποίημα συνοψίζει την τραυματική εμπειρία μιας χώρας που βγήκε από τον πόλεμο πληγωμένη, αλλά και το υπαρξιακό αδιέξοδο του ίδιου του ποιητή. Κυρίαρχα θέματα είναι η απώλεια, η μνήμη, η διάψευση των ιδανικών και η κούραση ενός λαού που αναζητά ελπίδα. Ο Σεφέρης συνδέει την προσωπική του εμπειρία με την ιστορική μοίρα της Ελλάδας. Η εικόνα του «τελευταίου σταθμού» λειτουργεί ως συμβολισμός για το τέλος μιας διαδρομής γεμάτης αγώνες, αλλά και για το υπαρξιακό αδιέξοδο του ποιητή και της γενιάς του. Η γραφή είναι λιτή, δωρική, με επιλεγμένες λέξεις που κουβαλούν ένταση και συγκίνηση. Ο Σεφέρης συνδυάζει την καθημερινή γλώσσα με βαθιά συμβολικά φορτία, δημιουργώντας μια ποίηση εσωτερική, στοχαστική και ταυτόχρονα συλλογική. Η μουσικότητα και οι παύσεις του λόγου του αναδεικνύουν την αίσθηση μιας σιωπηλής θλίψης. Θεωρείται κορυφαίο έργο της μεταπολεμικής ποίησης. Συμπυκνώνει το πνεύμα μιας Ελλάδας που βγήκε πληγωμένη από την Κατοχή και οδηγήθηκε σε εμφύλιο. Η αξία του είναι διπλή: ιστορική, γιατί αποτυπώνει την ατμόσφαιρα μιας εποχής, και υπαρξιακή, γιατί μιλά για τη φθορά, τη μνήμη και την ανάγκη για επιμονή. Συμβολίζει τον απολογισμό μιας γενιάς που έχασε πολλά, αλλά εξακολουθεί να ελπίζει.

 Ο πιανίστας (Κουρτ Βόνεγκατ - 1952) Το πρώτο μυθιστόρημα του Κουρτ Βόνεγκατ, αποτελεί μια δυστοπία για την τεχνολογική πρόοδο και την απώλεια του ανθρώπινου ρόλου, εν μέρει εμπνευσμένη από τον χρόνο εργασίας του συγγραφέα στην GEl, περιγράφοντας τον αρνητικό αντίκτυπο που μπορεί να έχει η τεχνολογία στην ποιότητα ζωής. Σε έναν μελλοντικό κόσμο, οι μηχανές έχουν αντικαταστήσει σχεδόν ολοκληρωτικά την ανθρώπινη εργασία, οδηγώντας τη κοινωνία σε πλήρη  μετασχηματισμό. Η κοινωνία διαιρείται σε μια ελίτ μηχανικών και μάνατζερ που ελέγχουν το σύστημα και σε μια μάζα περιττών ανθρώπων, χωρίς ουσιαστική θέση στην παραγωγή και ρόλο στη κοινωνία. Ο ήρωας, ο Δρ. Πολ Πρότεους, αμφισβητεί αυτό το τεχνοκρατικό καθεστώς και προσπαθεί να βρει νόημα σε έναν κόσμο όπου η ανθρώπινη δημιουργικότητα έχει παραμεριστεί. Εμπλέκεται σε μια απόπειρα εξέγερσης, η οποία αποτυγχάνει, αναδεικνύοντας την αδυναμία του ανθρώπου να αντισταθεί σε έναν κόσμο κυριαρχούμενο από την τεχνολογία. Το μυθιστόρημα θέτει το ερώτημα: τι σημαίνει πρόοδος όταν ο άνθρωπος εξορίζεται από την ίδια του την κοινωνία; Ο Βόνεγκατ αναδεικνύει τον φόβο για την απώλεια της ατομικής δημιουργικότητας και της αξιοπρέπειας μπροστά στη μηχανή. Θίγει επίσης την κοινωνική ανισότητα, την αλλοτρίωση, αλλά και τον πειρασμό της τεχνολογικής εξουσίας. Η εικόνα της κοινωνίας όπου οι άνθρωποι γίνονται περιττοί έχει έντονη επικαιρότητα, ειδικά σε εποχές όπου η τεχνητή νοημοσύνη και η αυτοματοποίηση προκαλούν αντίστοιχες ανησυχίες. Το μυθιστόρημα, γραμμένο με σατιρικό πνεύμα, ειρωνεία και οξυδέρκεια, θέτει ερωτήματα που παραμένουν επίκαιρα: τι σημαίνει πρόοδος; Μπορεί η τεχνολογία να αντικαταστήσει τον άνθρωπο; Ο συγγραφέας αναδεικνύει την κριτική του στάση απέναντι στην αποξένωση της βιομηχανικής κοινωνίας, εγκαινιάζοντας ένα συγγραφικό έργο που θα επαινεθεί για το πικρό χιούμορ και τον ανθρωπισμό του. Το βιβλίο χρησιμοποιεί ειρωνεία και συναισθηματισμό, τα οποία επρόκειτο να γίνουν χαρακτηριστικά γνωρίσματα που αναπτύχθηκαν περαιτέρω στα μεταγενέστερα έργα του Vonnegut. Χρησιμοποιεί απλό λόγο, χωρίς εξεζητημένα φιλολογικά στολίδια, αλλά με έντονη κριτική δύναμη και ευφάνταστα επεισόδια. Θεωρείται ένα από τα πρώτα μεγάλα δυστοπικά μυθιστορήματα μετά τον Χάξλεϋ και τον Όργουελ, αλλά με έμφαση όχι στον ολοκληρωτισμό, αλλά στη «μηχανική αποξένωση». Ο Βόνεγκατ εγκαινίασε έτσι μια καριέρα που θα συνδυάσει την επιστημονική φαντασία με τη φιλοσοφική σάτιρα. Το βιβλίο επηρέασε τη συζήτηση γύρω από την τεχνολογία και τον άνθρωπο και παραμένει επίκαιρο, καθώς θέτει ερωτήματα για τον ρόλο της εργασίας και της ανθρώπινης δημιουργικότητας σε έναν αυτοματοποιημένο κόσμο.

Beat Not the Bones (Σάρλοτ Τζέι - 1952) Είναι ένα πρότυπο έργο αστυνομικής λογοτεχνίας με πολιτική και κοινωνική διάσταση. Η ηρωίδα, Στέλλα, ταξιδεύει στη Νέα Γουινέα για να ερευνήσει τον θάνατο του συζύγου της, ενός αποικιακού αξιωματούχου. Αν και ο θάνατος αποδόθηκε σε αυτοκτονία, η Στέλλα δεν πείθεται. Στην έρευνά της συναντά εμπόδια, σιωπές, απειλές και τη βίαιη σύγκρουση ανάμεσα στους Ευρωπαίους αποίκους και τους αυτόχθονες. Σιγά σιγά αποκαλύπτεται ένα πλέγμα διαφθοράς, συμφερόντων και βίας, που οδήγησε στη δολοφονία του άντρα της. Η Στέλλα ανακαλύπτει ότι πίσω από τη δολοφονία κρύβονται διαπλοκές, βία και οι αντιφάσεις του αποικιοκρατικού καθεστώτος. Το βιβλίο δεν περιορίζεται στο μυστήριο, αποτελεί επίσης σχόλιο πάνω στη σύγκρουση πολιτισμών, τη διαφθορά της αποικιακής διοίκησης και την αδυναμία της Δύσης να κατανοήσει τους αυτόχθονες πληθυσμούς. Συνδυάζει την πλοκή του αστυνομικού με την κοινωνική κριτική. Εξετάζει την υποκρισία της αποικιοκρατίας, την αδυναμία κατανόησης των ντόπιων πολιτισμών, τη σύγκρουση Δύσης–Ανατολής. Παράλληλα, εστιάζει στην ψυχολογία της ηρωίδας, που βιώνει την απώλεια, τη μοναξιά και τον τρόμο σε ένα ξένο περιβάλλον. Η ένταση ανάμεσα στον πολιτισμένο μανδύα των αποικιακών αρχών και στη βία που τον στηρίζει είναι συνεχής. Η Τζέι υφαίνει μια ατμόσφαιρα μυστηρίου, με εξωτικά τοπία που γίνονται σκηνικό ενοχής και καταπίεσης. Γράφει με ένταση και ατμοσφαιρικότητα, περιγράφοντας τα τοπία της Νέας Γουινέας με εξωτισμό αλλά και σκοτεινή απειλή. Ο λόγος της είναι απλός αλλά φορτισμένος, με έμφαση στις εσωτερικές συγκρούσεις και στην αγωνία της ηρωίδας. Η αφήγηση κρατά τον ρυθμό του αστυνομικού θρίλερ, ενώ ταυτόχρονα εμβαθύνει στη μελέτη χαρακτήρων και κοινωνικών δομών. Το έργο τιμήθηκε με το πρώτο βραβείο Edgar Allan Poe (1954), καθιστώντας τη Σάρλοτ Τζέι μία από τις σημαντικότερες πρωτοπόρους του ψυχολογικού αστυνομικού μυθιστορήματος. Ξεχωρίζει γιατί δεν μένει μόνο στη λύση ενός μυστηρίου, αλλά τοποθετεί το έγκλημα μέσα σε ένα πολιτικό και κοινωνικό πλαίσιο. Σήμερα διαβάζεται ως δείγμα αντι-αποικιοκρατικής λογοτεχνίας, που χρησιμοποιεί το μυστήριο για να αποκαλύψει βαθύτερες αλήθειες.

Πριν την περεστρόικα: Έργα αμφισβήτησης στην ΕΣΣΔ

Η περίοδος της ύστερης Σοβιετικής Ένωσης (1985-1991), που χαρακτηρίστηκε από τις πολιτικές της Γκλάσνοστ και της Περεστρόικα, αποτέλεσε καίριο σημείο για τη ρωσική λογοτεχνία. Η "αναγέννηση" και η "αποκατάσταση" κειμένων που είχαν απαγορευτεί για δεκαετίες, μαζί με τη νέα ελευθερία έκφρασης, δημιούργησαν ένα πρωτόγνωρο λογοτεχνικό κλίμα. Τα έργα της περιόδου αυτής ήταν μια λογοτεχνική θεμελίωση για την πνευματική αναγέννηση που όλοι περίμεναν ότι θα συνόδευε τη νέα εποχή, αλλά απογοητεύτηκαν από τις εξελίξεις που ακολούθησαν και στο λογοτεχνικό τομέα. Τα έργα που δημοσιεύουμε σήμερα προμήνυαν την αναγκαιότητα αλλαγών και αντιπροσωπεύουν  διακριτές, αλλά εξίσου σημαντικές, πτυχές πολύ πιο πριν από αυτή την εποχή.

Μεσημέρι (Ναταλία Γκορμπανέφσκαγια – 1969) Η λογοτεχνική δημιουργία της συγγραφέα είναι άρρηκτα συνδεδεμένη με τη ζωή της. Η χρήση της λέξης «Μεσημέρι» στο τίτλο της συλλογής είναι βαθιά ποιητική και συμβολική, αποτυπώνοντας την ατμόσφαιρα ηθικής αφύπνισης και ιστορικής κρίσης την οποία παρουσίαζε.

Η συγγραφέας ήταν πρώτα απ' όλα ποιήτρια και δραστήρια αντικαθεστωτική. Η συμμετοχή της στη διαδήλωση του 1968 στην Κόκκινη Πλατεία κατά της εισβολής στην Τσεχοσλοβακία και η επακόλουθη φυλάκισή της σε ψυχιατρική κλινική την κατέστησαν σύμβολο της αντιπολίτευσης. Η ποιητική συλλογή εκδόθηκε στο Παρίσι το 1969 πολύ πριν από την εξορία της (1975). Η ίδια βρισκόταν ακόμη στη Μόσχα, αντιμετωπίζοντας άμεσα τις συνέπειες των πράξεων της (είχε ήδη κρατηθεί για τη διαδήλωση του 1968 και θα οδηγούνταν σε ψυχιατρική κλινική λίγο αργότερα, το 1970). Το σημαντικότερο έργο της δεν ήταν προϊόν της εξορίας, αλλά αντίστασης που δημιουργήθηκε εντός του καθεστώτος που απέρριπτε. Η δημοσίευση στο Παρίσι ήταν μέρος του φαινομένου της "Σαμίζντατ" (Самиздат) - της μυστικής κυκλοφορίας απαγορευμένων κειμένων – και της "Ταμίζντατ" (Тамиздат) - της δημοσίευσης τέτοιων έργων στο εξωτερικό. Αυτό έδωσε στη φωνή της μια διεθνή ακροαματικότητα και την κατέστησε σύμβολο της πνευματικής αντίστασης.

Ο τίτλος του πιο σημαντικού της έργου συμβολίζει τη στιγμή της μέγιστης φωτεινότητας, όταν ο ήλιος φωτίζει τα πάντα χωρίς σκιά. Μπορεί επίσης να συμβολίζει τη στιγμή της αλήθειας, της ηθικής σαφήνειας και της αποκάλυψης. Είναι το απόγειο, η κορύφωση, μια στιγμή κρίσης ή απόφασης. Αυτό αντανακλά το ιστορικό πλαίσιο της εποχής (η Πράξη της Κόκκινης Πλατείας του 1968 ήταν μια τέτοια "κρίσιμη στιγμή" ηθικής επιλογής). Είναι επίσης η στιγμή που ο χρόνος φαίνεται να σταματά, γεγονός που μπορεί να μεταφέρει μια αίσθηση αδιεξόδου, αναμονής ή έντονης ψυχολογικής πίεσης.

Τα ποιήματα της συλλογής αυτής γράφτηκαν κατά τη δεκαετία του 1960 και αντανακλούν άμεσα το ηθικό και πνευματικό κλίμα της Μπρεζνιεβικής εποχής, την πτώση των ιδεαλισμών και την προσωπική ευθύνη απέναντι στο καθεστώς. Η αντίσταση δεν είναι μόνο πολιτική, αλλά και πνευματική και υπαρξιακή.

Η ποίησή της δεν είναι πολιτικά ρητορική, αλλά μια βαθιά προσωπική, σχεδόν μυστικιστική, αναζήτηση για νόημα και πίστη μέσα στην περιθωριοποίηση, υποδηλώνοντας μια πορεία μέσα από τον πόνo και την απώλεια.

Μετά τη μετεγκατάστασή της στο Παρίσι το 1975, η ποίηση της Γκορμπανέφσκαγια φυσικά και εξελίχθηκε. Τα θέματα της νοσταλγίας, του αποχωρισμού και της γλωσσικής ταυτότητας έγιναν ακόμη πιο έντονα. Οι επόμενες συλλογές της, αναπτύσσουν περαιτέρω αυτά τα μοτίβα. Η εμπειρία της να ζει μακριά από τη Ρωσία, αλλά να συνεχίζει να γράφει στη ρωσική γλώσσα, την κατέστησε μια κεντρική φιγούρα της λογοτεχνίας της διασποράς.

Η σημασία της Γκορμπανέφσκαγια βρίσκεται ακριβώς στη συνέχεια της πνευματικής και ποιητικής της πρακτικής πριν, κατά τη διάρκεια και μετά την εξορία. Το έργο της «Μεσημέρι» είναι το θεμέλιο που έθεσε εντός της Σοβιετικής Ένωσης, το οποίο αργότερα, κατά την εποχή της Γκλάσνοστ, θα αναγνωριζόταν επίσημα ως μέρος της νόμιμης λογοτεχνικής κληρονομιάς. Ενσωματώνει την αντίσταση στην πολιτική καταπίεση με μια βαθιά προσωπική αναζήτηση για νόημα και πίστη, καθιστώντας την μια από τις πιο αξιοσημείωτες και ηθικά ακλόνητες φωνές της εποχής της.

Καιρός να μαζέψεις τις πέτρες (Βλαντίμιρ Σολούχιν - 1980) Ο τίτλος προέρχεται από τον «Εκκλησιαστή» (3:5), και μεταφράζεται ως «...καιρός να μαζέψεις πέτρες...». Αυτή η βιβλική αναφορά δίνει αμέσως το ηθικό και πνευματικό κλίμα του έργου: ήρθε η ώρα να επανασυναρμολογήσουμε, να "μαζέψουμε" τα θραύσματα της καταστραμμένης ρωσικής πολιτισμικής κληρονομιάς.

Το βιβλίο είναι ένας συγκινητικός και αμφισβητητικός στοχασμός για την ιστορία και την κουλτούρα της Ρωσίας. Ο Σολούχιν ταξιδεύει σε διάφορες περιοχές, καταγράφοντας τα ερείπια αρχαίων εκκλησιών, μοναστηριών και αρχοντικών. Κάθε πέτρα είναι για αυτόν ένα λείψανο της εθνικής μνήμης. Δεν είναι ένα μυθιστόρημα με την κλασική έννοια, αλλά μια συλλογή δοκιμίων, αναμνήσεων και στοχασμών που δημοσιεύτηκε σε συνέχειες κατά τα τελευταία χρόνια της Σοβιετικής εποχής. Είναι ένα έργο-ορόσημο της εποχής πριν τη Γκλάσνοστ, που ενσαρκώνει την αναζήτηση της εθνικής και πνευματικής ταυτότητας που απασχολούσε τη ρωσική κοινωνία.

Το κεντρικό θέμα του βιβλίου είναι η επιστροφή στις ρίζες. Ο Σολούχιν αναδύει το τοπίο της παιδικής του ηλικίας, το χωριό Αλέπινο, και μέσα από αυτό ανασκάπτει την ξεχασμένη κληρονομιά της προ-επαναστατικής Ρωσίας. Το έργο ασχολείται με την καταστροφή των ρωσικών εκκλησιών και μονών, με την απώλεια της αγροτικής ζωής και των λαϊκών τεχνών, και με την ηθική κρίση που προκλήθηκε από τη βίαιη κολεκτιβοποίηση.

Τα κεντρικά θέματα που αναπτύσσει είναι: η συστηματική καταγραφή των καταστραμμένων και εναπομεινάντων αρχαίων μνημείων, η διερεύνηση του τι σημαίνει να είσαι Ρώσος πέρα από το κομμουνιστικό καθεστώς, αναζητώντας την απάντηση στη λαϊκή παράδοση, τη γη και το Χριστιανικό πολιτισμό, και η έκκληση για την αποκατάσταση της ιστορικής συνέχειας, που είχε κοπεί βίαια μετά την Επανάσταση του 1917.

Η σημασία του κατά την εποχή της Γκλάσνοστ ήταν τεράστια. Ήταν ένα από τα πρώτα έργα που αμφισβήτησαν ανοιχτά τον επίσημο ιστορικό αφήγημα της Σοβιετικής εξουσίας. Δεν ήταν ένα πολιτικό φυλλάδιο, αλλά μια ποιητική και βαθιά προσωπική αναγνώριση ότι η σοβιετική πραγματικότητα είχε χτιστεί πάνω στα ερείπια ενός πλούσιου πολιτισμού. Ο Σολούχιν, μέσα από τη νοσταλγία και τον πόνο του, νομιμοποίησε τη συζήτηση για το θρησκευτικό και πολιτιστικό παρελθόν, ανοίγοντας το δρόμο για τη δημοσίευση θρησκευτικών κειμένων και την αποκατάσταση θρησκευτικών μνημείων. Ξεκίνησε ένα κίνημα "εθελοντικής αποκατάστασης" (επονομαζόμενο και "κίνημα των ταγμάτων κατασκευής") μεταξύ των νέων για την αναπαλαίωση ξεχασμένων εκκλησιών.

Το έργο του ήταν μια λογοτεχνική θεμελίωση για την πνευματική αναγέννηση που όλοι περίμεναν ότι θα συνόδευε τη νέα εποχή…

Μια μέρα ένας αιώνας (Τσινγκίζ Αϊτμάτοφ – 1980) Το μυθιστόρημα του είναι ένα από τα πιο φιλόδοξα και πολυσυλλεκτικά έργα της εποχής. Ο τίτλος προέρχεται από ένα στίχο του Ρώσου ποιητή Μπόρις Παστερνάκ. Αυτό το ποίημα χρησιμοποιείται και ως επιγράφημα στο μυθιστόρημα. Η φράση αποτυπώνει την κεντρική ιδέα του βιβλίου: ότι μια συνηθισμένη μέρα στη ζωή ενός ανθρώπου μπορεί να περιέχει το βάρος μιας ολόκληρης ζωής, ιστορίας, παράδοσης και ακόμη και του μέλλοντος της ανθρωπότητας. Στην αγγλική και γερμανική έκδοση χρησιμοποιήθηκαν διαφορετικοί τίτλοι: «The Place of the Skull» και «Der Richtplatz», ωστόσο, ο αρχικός και επίσημος τίτλος παραμένει «И дольше века длится день».

Διαδραματίζεται σε ένα απομονωμένο σιδηροδρομικό σταθμό στη στέπα του Καζακστάν και συνδυάζει ρεαλιστική αφήγηση, μύθο, επιστημονική φαντασία και μια μοιραία πολιτική αλληγορία. Ο κεντρικός χαρακτήρας, ο Γιεντιγκέι, προσπαθεί να θάψει με αξιοπρέπεια τον παλιό του φίλο, τον Καζαγγαπ. Η ταφική πομπή διασχίζει την απέραντη στέπα, και αυτή η μονοήμερη πορεία γίνεται η αφηγηματική ράβδος που συνδέει το παρελθόν με το παρόν και το μέλλον.

Παράλληλα, ο Αϊτμάτοφ εισάγει δύο ισχυρούς μύθους: τον μύθο του μανκούρτ (ενός αιχμάλωτου που έχει χάσει τη μνήμη και την ταυτότητά του μέσω μιας βάναυσης διαδικασίας) και την παράλληλη αφήγηση μιας σοβιετο-αμερικανικής διαστημικής αποστολής, της οποίας οι αστροναύτες επικοινωνούν με ένα εξελιγμένο τεχνολογικά εξωγήινο πολιτισμό, με τελικό αποτέλεσμα οι δυο υπερδυνάμεις να αποφασίσουν να απομονώσουν τη Γη με ένα "απροσπέλαστο φράγμα ακτινοβολίας".

Η ανάλυση εστιάζει στην απώλεια μνήμης και ταυτότητας. Ο μανκούρτ είναι η πιο ισχυρή μεταφορά για την βίαια χειραγώγηση, τον ξεριζωμό και το πώς ένα σύστημα μπορεί να καταστρέψει την ανθρώπινη υπόσταση. Ο Γιεντιγκέι, αντιθέτως, είναι ο φύλακας της μνήμης και της παράδοσης. Η επιστημονικοφανής πλοκή λειτουργεί ως μια δριμεία κριτική στον Ψυχρό Πόλεμο και στην παράνοια της αμοιβαίας καταστροφής, που εμποδίζει την ανθρωπότητα από το να εξελιχθεί. Το μυθιστόρημα είναι μια ολοκληρωμένη καταγγελία τόσο του σοβιετικού καθεστώτος, όσο και της άλλης υπερδύναμης, του ξεριζωμού και της πολιτικής απομόνωσης, και ταυτόχρονα προβάλλει μια οικουμενική, ανθρωπιστική ανησυχία για το μέλλον του πλανήτη. Ήταν ένα έργο που, παρά τη σοβιετική του προέλευση, μίλησε σε ολόκληρο τον κόσμο.

Συνολικά, αυτοί οι τρεις συγγραφείς σκιαγραφούν το πολύπλευρο πορτρέτο μιας εποχής σε μετάβαση, η οποία είχε αρχίσει πολύ πριν την περεστρόικα. Ο Σολούχιν αναζήτησε τη λύτρωση μέσα από την επιστροφή στο εθνικό παρελθόν, ο Αϊτμάτοφ διεύρυνε την κριτική του σε μια οικουμενική, ανθρωπιστική προοπτική, ενώ η Γκορμπανέφσκαγια ενσάρκωσε το τραύμα και την πνευματική αντοχή της αντικαθεστωτικής. Μαζί, αποτελούν τα αντίθετα αλλά συμπληρωματικά κομμάτια του λογοτεχνικού παζλ της τελικής πράξης του δράματος της Σοβιετικής Ένωσης.

Σημείωση: Κατά τη περίοδο της περεστρόικα (1985 – 1991) επιπρόσθετα των ήδη γνωστών (Ζαχάροφ, Σολζενίτσιν, Γκορμπανέφσκαγια, Σολούχιν κ.α.) προγενέστεροι συγγραφείς απέκτησαν τεράστια δημοτικότητα, όπως  ο Σάσα Σόκολοβ (Sasha Sokolov), Ρώσος που είχε μεταναστεύσει στο Καναδά («Σχολή για ηλίθιους» – 1976) και ο Σεργκέι Ντοβλάτοφ (Sergei Dovlatov), επίσης Ρώσος που είχε μεταναστεύσει στις ΗΠΑ («Ο συμβιβασμός» - 1981 & «Η βαλίτσα» - 1986)

Η κατάρρευση της ΕΣΣΔ (1991) και των άλλων σοσιαλιστικών κρατών ήταν ένα γεγονός παγκόσμιας σημασίας. Όμως δεν έφερε την λογοτεχνική αναγέννηση ελευθερίας και δημιουργία που πολλοί προέβλεπαν. Σε αρκετούς φαίνεται παράδοξο και απρόσμενο. Είναι όμως έτσι; Θα δούμε πρώτα το γιατί δεν υπήρξε η αναμενόμενη "λογοτεχνική αναγέννηση" και στη συνέχεια θα αναφέρουμε μερικούς σημαντικούς συγγραφείς.

Η πρόβλεψη για μια νέα χρυσή λογοτεχνική εποχή ήταν λογική και βασιζόταν σε παρελθοντολογικές αναλύσεις (ίσως γραμμικής ανάπτυξης), αλλά αγνόησε βαθύτερες δυναμικές, δομικές και ψυχολογικές καταστάσεις. Οι λόγοι είναι πολλοί και πολύπλοκοι:

1.    Η Απώλεια του "Εχθρού" και της νομιμοποίησης: Κατά τη σοβιετική εποχή, ο συγγραφέας είχε μια σαφή, ηρωική αποστολή: να είναι η φωνή της αντίστασης, ο κριτής του καθεστώτος, ο φύλακας της αλήθειας. Αυτό το αφήγημα έδινε τεράστιο ηθικό και δημιουργικό κύρος. Μετά το 1991, αυτός ο εχθρός εξαφανίστηκε. Ο συγγραφέας έχασε τη συγκεκριμένη κοινωνικό-πολιτική του θέση και βρέθηκε να ανταγωνίζεται σε μια απρόσωπη "ελεύθερη αγορά" ιδεών, χωρίς το προστατευτικό περιβάλλον του "απαγορευμένου".

2.    Η κατάρρευση δεν ήταν «άνοιξη» αλλά «σεισμός»: Η διάλυση της ΕΣΣΔ (1991) και των άλλων σοσιαλιστικών κρατών δημιούργησε οικονομικό χάος, εθνικές συγκρούσεις, πληθωρισμό και κρατικές δομές μαφιόζικων διασυνδέσεων. Η πτώση δεν «απελευθέρωσε» αλλά αποδόμησε τις υποδομές: κρατικοί εκδότες κλείνανε, ιδιωτικοί δεν είχαν κεφάλαια ή προτιμούσαν άλλους κλάδους. Η μετάβαση στην ελεύθερη αγορά ήταν καταστροφική για την πολιτιστική υποδομή. Τα κρατικά εκδοτικά ιδρύματα κατέρρευσαν, οι τιμές του χαρτιού ανέβηκαν δραματικά και το κοινό δεν είχε χρήματα να αγοράζει βιβλία. Οι συγγραφείς βρέθηκαν ξαφνικά χωρίς εκδότες, χωρίς αγοραστική δύναμη και χωρίς το σύστημα προνομίων (σπίτι, μισθός) που τους υποστήριζε πριν. Η πείνα και η αναγκαστική μετάβαση σε άλλες δουλειές ήταν συχνά ο κανόνας. Η προτεραιότητα ήταν η επιβίωση, όχι η τέχνη.

3.    Η «γκλάσνοστ» είχε ήδη χαλαρώσει τη λογοκρισία: Η περεστρόικα είχε ήδη ανοίξει τις πόρτες της ελεύθερης δημοσίευσης, ότι μπορούσε να δημοσιευτεί από αυτά που απαγορευόντουσαν στο παρελθόν, ήδη είχε κυκλοφορήσει πριν την πτώση.

4.    Η Εισβολή της μαζικής κουλτούρας: Στο κενό που δημιούργησε η κατάρρευση του "υψηλού" πολιτισμού, εισέβαλαν αμέσως οι δυτικές μορφές μαζικής ψυχαγωγίας (αστυνομικά μυθιστορήματα, αισθηματικές νουβέλες, τηλεοπτικές σειρές). Το λογοτεχνικό βιβλίο έχασε την προτεραιότητά του έναντι μιας νέας, γλαφυρής και εύκολης ψυχαγωγίας.

5.    Η ψυχολογική κρίση και η απώλεια ταυτότητας: Η κατάρρευση της ΕΣΣΔ δεν ήταν απλώς πολιτική. Ήταν η κατάρρευση ενός ολόκληρου σύμπαντος, ενός συστήματος αξιών, μιας κοινής ταυτότητας ("ο Σοβιετικός Λαός"). Αυτό προκάλεσε ένα τεράστιο κενό, μια κρίση νοήματος και μια βαθιά ψυχολογική αποπροσανατολισμό. "Πριν, ξέραμε τι απαγορευόταν. Τώρα, τι επιτρέπεται;" (Λεβ Ρουμπινστάιν). Αυτή η αβεβαιότητα ήταν καταστροφική για τη λογοτεχνική δημιουργία. Η νοσταλγία για τη σοβιετική εποχή (όπως φαίνεται στην σύγχρονη επιρροή του Βλαντίμιρ Βισότσκι) έγινε ισχυρότερη από το όραμα για ένα νέο και εν πολλοίς αβέβαιο μέλλον.

6.    Η απουσία νέων "Μεγάλων Αφηγημάτων": Η μετα-κομμουνιστική εποχή αποδείχθηκε πολύ πιο μπερδεμένη, διχασμένη και αντιφατική από ότι φανταζόταν ο πιο ευφάνταστος πολιτικός. Δεν υπήρξε ένα νέο, ελκυστικό αφήγημα "ελευθερίας – δημιουργικότητας - οράματος" που θα μπορούσε να αντικαταστήσει άμεσα και αποτελεσματικά το παλιό. Αντίθετα, επικράτησαν τα μικρά, ιδιωτικά, προσωπικά και τραυματικά αφηγήματα.

7.    Η αναβίωση του εθνικισμού και η μη αποφυγή ένοπλων συγκρούσεων: Στη Γιουγκοσλαβία είναι πιο γνωστό αλλά υπήρξαν και μεταξύ Αρμενίας-Αζερμπαϊτζάν, εντός της Ρωσίας (Καύκασος), Ρωσίας-Γεωργίας, Ρωσίας-Ουκρανίας - πόλεμοι αντί για ποίηση. Η λογοτεχνία μετατράπηκε σε μαρτυρία (testimonio) ή σε εθνικιστική προπαγάνδα των νέων κρατών.

8.    Μετανάστευση και διασπορά αντί για αναγέννηση: Οι συγγραφείς έφευγαν (από τη περιφέρεια προς τη Μόσχα και από εκεί προς Βερολίνο, Παρίσι). Η  λογοτεχνία μεταναστεύει, δεν «αναγεννάται» από τις στάχτες της.

Η κατάρρευση (μετά το 1991), όπως είπαμε ήδη, δεν γέννησε «άνοιξη» αλλά μια «χειμωνιάτικη ιστορία» - μια λογοτεχνία που μιλάει για την αβεβαιότητα, την αστάθεια, τη μετάβαση, για τη μνήμη, για τον πόλεμο και για τη φωνή που επιβιώνει μέσα στο κενό. Η λογοτεχνία των νέων κρατών δεν είναι αναγέννηση - είναι μαρτυρία και αυτή η μαρτυρία ηχεί δυνατά σε κάθε σελίδα των σύγχρονων συγγραφέων των νέων κρατών

Παρόλη την κρίση, προέκυψαν σημαντικές νέες φωνές που αντιμετώπισαν αυτή τη νέα πραγματικότητα. Δεν υπήρξε ένας ενιαίος "κανόνας", αλλά μια ποικιλία ατομικών ταλέντων, μεταξύ των οποίων είναι και οι εξής: Η Σβετλάνα Αλεξιέβιτς (Svetlana Alexievich) από τη Λευκορωσία, οι Βίκτορ Πελέβιν (Victor Pelevin), Λιουντμίλα Ουλίτσκαγια (Lyudmila Ulitskaya), Αλίσα Γκανίεβα (Alisa Ganieva) και Βλαντίμιρ Σορόκιν (Vladimir Sorokin) από τη Ρωσία, οι Αντρέι Κουρκόφ (Andrei Kurkov) και Οξάνα Ζαμπούζσκο (Oksana Zabuzhko) από την Ουκρανία. Τα σημαντικότερα έργα τους θα παρουσιάσουμε με χρονολογική σειρά στη παρούσα ετικέτα ¨Προτάσεις ανάγνωσης¨.   

Συμπέρασμα: Αντί για μια "αναγέννηση ελευθερίας", η λογοτεχνία των χωρών της πρώην ΕΣΣΔ χαρακτηρίστηκε από: Τραυματικό Ρεαλισμό (Αλεξιέβιτς κ.α) - Μεταμοντέρνα Σάτιρα και Αποδόμηση (Σορόκιν, Πελέβιν κ.α.) - Προσωπικά και Ανθρωπιστικά Αφηγήματα (Ουλίτσκαγια κ.α.)

Η αναγέννηση που προβλέφθηκε δεν ήταν λοιπόν χρυσή, αλλά ήταν βαθιά, πολύπλευρη , βασανιστική εμπειρία που αντιμετώπισε ένα σύμπλεγμα τραυμάτων μιας πολύπλοκης ιστορικής μετάβασης

1951-1953: Δυο "ταξίδια" από το διαστημικό μας πεπρωμένο στην οδύνη της εσωτερικής μας οικουμενικότητας

ChatGPT Image

Η Τριλογία του Ιδρύματος (Άιζακ Ασίμοφ, 1951-1953) Με επίκεντρο την επιστήμη που προβλέπει το μέλλον, ο Ασίμοφ εξετάζει τον ντετερμινισμό, την ελεύθερη βούληση και τη δύναμη της γνώσης και των θεσμών στην ιστορία των πολιτισμών. Συνοπτικά στα τέλη της δεύτερης χιλιετίας, ο Γαλαξίας έχει γίνει ένα ενιαίο κράτος ενός εκατομμυρίου πλανητών, το «Ιερό Γαλαξιακό Θεοκρατικό Κράτος». Ο μαθηματικός Χάρι Σέλντον αναπτύσσει την «Ψυχοϊστορία», έναν συνδυασμό στατιστικής, κοινωνιολογίας και μαθηματικών που προβλέπει την αναπότρεπτη κατάρρευση της Αυτοκρατορίας μέσα σε 300 χρόνια και την επακόλουθη 30.000-χρόνη σκοτεινή εποχή. Για να συρρικνώσει την αναμενόμενη διάρκεια του χάους σε μόλις 1.000 χρόνια, ιδρύει δύο «Ιδρύματα»: το πρώτο, στην άκρη του Γαλαξία, συγκεντρώνει όλη τη γνώση του πολιτισμού· το δεύτερο, κρυφό, επιμελείται την «εξέλιξη» του μέλλοντος μέσω μιας ελίτ τηλεπαθητικών ανθρώπων. Η τριλογία αρχίσει με «Το Ίδρυμα» (1951), που περιγράφει την ίδρυση και τις πρώτες κρίσεις και την επιβίωσή του χάρη στην τεχνολογία και τη διπλωματία – παράδειγμα ότι η ιστορία δεν κινείται από ηρωισμό αλλά από στυγνή λογική και αδιάφορα μαθηματικά. Στο δεύτερο μέρος της το «Ίδρυμα και την Αυτοκρατορία» (1952), η Αυτοκρατορία εξακολουθεί να καταρρέει, αλλά εμφανίζεται ο «Μουλ», ένας υπεράνθρωπος με τηλεπάθεια και πολεμική ιδιοφυΐα, που διαλύει τα σχέδια του Σέλντον. Η θεωρία της Ψυχοϊστορίας αποδεικνύεται ατελής όταν το «άτομο» γίνεται μια απλή μεταβλητή. Στο τέλος, «Το Δεύτερο Ίδρυμα» (1953), μια μυστική ομάδα «δεύτερων» επανακτά τον έλεγχο, αποδεικνύοντας ότι η μακροπρόθεσμη ιστορία μπορεί να «διορθωθεί» μόνο αν υπάρχει και μια τεχνικά μικρή μεν, αλλά ουσιαστική ανθρώπινη παρέμβαση. 

Η λογοτεχνική σπουδαιότητα του έργου εδράζεται στο ότι είναι η πρώτη «ιστορική» επιστημονική φαντασία, που δεν έχει διαστημικές μάχες, αλλά διαλέξεις, οικονομικά παίγνια και κοινωνικές συγκρούσεις. Καθώς και στην παρουσίαση της Ψυχοϊστορίας ως μεταφοράς: Το βιβλίο προβλέπει την εποχή των big-data και της κοινωνικής μηχανικής, χωρίς να πέσει στην παγίδα του ντετερμινισμού, ο «Μουλ» υπενθυμίζει ότι το άτομο μπορεί να ανατρέψει τα μαθηματικά. Επίσης η δομή των επεισοδίων, όπου κάθε κεφάλαιο είναι ένα ιστορικός «σταθμός», η σύγκρουση, η συνθήκη, η μεταρρύθμιση λειτουργούν σαν παράλληλος κύκλος της γνωστής ανθρώπινης ιστορίας. Το κύριο μήνυμα της τριλογίας είναι ότι η ιστορία δεν είναι τυχαία, ούτε εξαρτάται από μεσσίες. Είναι ένα σύστημα γραμμικών και μη γραμμικών εξισώσεων, όπου η ανθρώπινη ευφυΐα και η αλληλεγγύη μπορούν να συντομεύσουν το χάος – αλλά μόνο αν αποδεχτούμε ότι η πρόβλεψη είναι μόνο σχέδιο και όχι πεπρωμένο. Σημαντική διττή και καθοριστική σημασία έχει το τρίτο βιβλίο του έργου. Εδώ εμφανίζεται η σωτήρια παρέμβαση του απρόβλεπτου ατόμου». Ο Μουλ, ένας υπεράνθρωπος με γενετική και πολιτική υπεροχή, καταρρίπτει την αρχική πρόβλεψη της Ψυχοϊστορίας ότι «η μάζα κινείται ανεξάρτητα από το άτομο». Το Πρώτο Ίδρυμα, σχεδιασμένο για μακρο-στατιστικές διακυμάνσεις, αδυνατεί να αντιμετωπίσει μια «μεταβλητή-Μ» που λειτουργεί εκτός καμπύλης. Το Δεύτερο Ίδρυμα εξελίσσεται στον αόρατο ρυθμιστή που μπορεί να «διορθώσει» την πορεία μέσω «ήπιων» επεμβάσεων: τηλεπάθεια, ψυχολογικός πόλεμος και επιλεκτική διαφθορά. Είναι ο «βρόχος ανατροφοδότησης» της Ψυχοϊστορίας. Το «Δεύτερο Ίδρυμα» είναι ο «φύλακας της μακροπρόθεσμης ουτοπίας».  Χωρίς αυτό, ο κύκλος των 1.000 ετών θα κατέρρεε σε χάος, με αυτό, διασφαλίζεται ότι η «επόμενη Αυτοκρατορία» δεν θα είναι απλώς επανάληψη της προηγούμενης, αλλά ένα πολιτισμικό σύστημα σχεδιασμένο να μην πέσει ποτέ ξανά. Είναι, ουσιαστικά, η αόρατη «συνείδηση» της ιστορίας, το σημείο όπου το σχέδιο συναντά την ελευθερία. Η «επόμενη Αυτοκρατορία» στο σύμπαν του Ιδρύματος είναι το πολιτισμικό-κυβερνητικό σχήμα που η Ψυχοϊστορία του Χάρι Σέλντον προβλέπει ότι θα αναδυθεί ακριβώς μετά την ολοκλήρωση των 1.000 ετών της «Δεύτερης Αυτοκρατορίας» που θεμελιώνεται με τη βοήθεια των δύο Ιδρυμάτων. Πρόκειται για: μια δεύτερη, ανανεωμένη Γαλαξιακή Αυτοκρατορία, πολύ πιο σταθερή και βιώσιμη από την πρώτη, που θα διαρκέσει δεκάδες χιλιάδες χρόνια χωρίς να καταρρεύσει και θα βασίζεται σε επιστημονική διακυβέρνηση, παγκόσμια συνεργασία και αποκεντρωμένη διοίκηση, έχοντας ενσωματώσει τα μαθήματα της Ψυχοϊστορίας ώστε να αποφεύγει τους κύκλους βίας και παρακμής που οδήγησαν στην κατάρρευση της αρχικής Αυτοκρατορίας. Με άλλα λόγια, είναι το τελικό όραμα της ανθρώπινης πολιτικής οργάνωσης που ο Σέλντον σχεδίασε να αναδυθεί μέσα από τον προσεκτικά κατευθυνόμενο χάος των 1.000 ετών     

Samuel_Beckett,_by Roger Pic

Τριλογία (Σάμιουελ Μπέκετ, 1951-1953) Θεωρείται από τα σημαντικότερα λογοτεχνικά έργα του μοντερνισμού του προηγούμενου αιώνα. Δημοσιεύτηκε το πρώτο στα γαλλικά το 1951 και ολοκληρώθηκε με το τρίτο το 1953. Δεν είναι απλώς τρία μυθιστορήματα, είναι ένα ενιαίο σώμα που καταργεί τα όρια ανάμεσα σε εσωτερικό μονόλογο, το φιλοσοφικό δοκίμιο και τη κωμωδία του παραλόγου. Αποτελούν τον πυρήνα του υπαρξισμού και της γλωσσικής αποδόμησης του 20ού αιώνα. Στο «Μολλόυ», αφηγητής-διώκτης που είναι ταυτόχρονα και αφηγητής-διωκόμενος μπλέκονται σε έναν ατέρμονο κύκλο. Ο Μολλόυ, παραλυμένος και περιπλανώμενος με ποδήλατο-καρότσα, μιλάει από ένα κρεβάτι άγνωστης τοποθεσίας. Η γλώσσα διασπάται, ο χρόνος διαλύεται, το σώμα γίνεται τύπος υλικής μνήμης. «Δεν ξέρω πού πάω, ούτε γιατί» λέει – και αυτή η μη-γνώση είναι η μόνη βεβαιότητα. Στο «Ο Μαλόν πεθαίνει», σε ένα δωμάτιο χωρίς παράθυρα, ο Μαλόν καταγράφει την επιβράδυνση του σώματος και την επιτάχυνση της γλώσσας. Το μυθιστόρημα γίνεται σχεδίασμα πάνω στον θάνατο ως διαδικασία,, όχι ως στιγμή. Οι λέξεις σωριάζονται σαν στάχτες, οι αναμνήσεις διασπώνται σε αποσπασματικές εικόνες, και ο αναγνώστης βιώνει την αποσύνθεση του υποκειμένου σε πραγματικό χρόνο. Στο τελευταίο, «Ο ακατονόμαστος», ο αφηγητής χωρίς όνομα, χωρίς σώμα, χωρίς τόπο, ακούει τη φωνή του να μιλάει για τον εαυτό της. Εδώ η γλώσσα φτάνει στο απόλυτο όριο: αποσπάσματα χωρίς ρήματα, προτάσεις που τρώγονται από τη σιωπή τους. Το υποκείμενο γίνεται καθαρή συνείδηση που δεν μπορεί πια να εγγυηθεί την ύπαρξή της. Η λογοτεχνική σπουδαιότητα της τριλογίας μπορεί να τεκμηριωθεί από τη διήγηση που κάνει την πρώτη συστηματική αποδόμηση της αφήγησης – τα ρήματα ξεθωριάζουν, οι χρόνοι συγχέονται, το «εγώ» διασπάται σε πολλαπλές φωνές. Καθώς και από το συμβολισμό για το ανθρώπινο σώμα και το κείμενο, η φθορά του ενός είναι η φθορά και του άλλου. Επίσης από τη φιλοσοφική της διάσταση, που εκθέτει το κενό του υπαρξισμού χωρίς μεταφυσική παρηγοριά. Ο άνθρωπος είναι μια διαδικασία που συνεχίζεται ακόμη και όταν τελειώσει ο κόσμος ή το αντίστροφο; Οι επιρροές του συγγραφέα είναι από τον Τζόυς ως τον Σαρτρ, αλλά και ο ίδιος είναι προάγγελος της μεταμοντέρνας λογοτεχνίας και της μετανθρώπινης προσέγγισης.  Το μήνυμα της τριλογίας είναι ότι η ταυτότητα είναι φάντασμα μέσα σε ένα σώμα που διαλύεται, η γλώσσα είναι το τελευταίο κάστρο που πέφτει. Η τριλογία δεν αφηγείται ιστορίες, καταγράφει τη διαδικασία της αφήγησης που σβήνει – και μέσα από αυτήν, αφήνει να διαφανεί μια σπαρακτική ομορφιά: ότι ακόμη και στο τέλος, κάτι συνεχίζει να ψιθυρίζει. Δεν είναι ένα αφηρημένο παιχνίδι. Είναι μια ιατροδικαστική ακτινογραφία αυτού που απομένει όταν όλα τα συνηθισμένα στηρίγματα - όνομα, έθνος, οικογένεια, σώμα, ακόμη και γλώσσα - αφαιρεθούν. Τα τρία κείμενα εκτελούν ένα μόνο, καταστροφικό πείραμα: τοποθετούν την ανθρώπινη συνείδηση μέσα σε ένα εργαστήριο όπου κάθε στήριγμα αφαιρείται συστηματικά και στη συνέχεια παρατηρούν πώς αυτή η συνείδηση συνεχίζει (ή αποτυγχάνει να συνεχίσει) να αυτοαποκαλείται «εγώ». Σε κάθε τόμο το σώμα φθείρεται περαιτέρω - ποδήλατο, πατερίτσες, κρεβάτι, απουσία - μέχρι που στον Ακατανόμαστο μειώνεται σε ένα αδιαφοροποίητο ψίθυρο. Ωστόσο, το σώμα δεν εξαφανίζεται ποτέ. Γίνεται καθαρό εμπόδιο, ένα βάρος που σέρνει τη σκέψη πίσω στην ύλη. Η ανθρώπινη ύπαρξη αποκαλύπτεται ως ένας άβολος γάμος νου και υλικής υπόστασης, ούτε διαχωρίσιμος ούτε συμφιλιώσιμος. Αρνούμενος την παρηγοριά (θρησκεία, πολιτική, ψυχολογία) ο Μπέκετ τοποθετεί τον αναγνώστη στην ίδια γυμνή θέση με τους αφηγητές του. Αντιμέτωπος με το παράλογο, δεν μας προσφέρει ηρωική εξέγερση (Καμύ) ή μεταφυσική υπέρβαση (Σαρτρ), μόνο την ελάχιστη αξιοπρέπεια της αναγνώρισης του παράλογου και της επιμονής. Η ηθική επιταγή περιορίζεται στο: συνεχίστε να αναπνέετε, συνεχίστε να μιλάτε, συνεχίστε να ακούτε. Οικουμενικότητα μέσα και πέρα από τα άκρα. Οι αφαιρέσεις στη τριλογία έχουν κυρίαρχο χαρακτήρα. Αφαιρώντας κάθε ενδεχόμενη περίσταση, ο Μπέκετ εκθέτει την κεντρική δομή της ανθρώπινης εμπειρίας - τη συνείδηση που αντιμετωπίζει τη δική της ενδεχομενικότητα. Το αποτέλεσμα είναι παράδοξα καθολικό: οποιοσδήποτε, οπουδήποτε, απογυμνωμένος από τα συμφραζόμενα, μπορεί να βρεθεί να ψιθυρίζει τις ίδιες σπασμένες προτάσεις. Με λίγα λόγια, ο Μπέκετ δείχνει ότι η ανθρώπινη ύπαρξη είναι μια συνεχής πράξη αυτοαφήγησης που εκτελείται πάνω σε μια άβυσσο. Η αξιοπρέπεια δεν έγκειται στην ιστορία που λέμε, αλλά στο καθαρό πείσμα της αφήγησης της.

1951: Από τον Πάουελ στην Τευ και την Γιουρσενάρ και απο τους Καμύ και Ζιονό στον Μπραντμπερι

https://www.oxfordartonline.com/page/wallace-collection-guide

Χορός στον Ρυθμό του Χρόνου (Άντονι Πάουελ – 1951). Ο τίτλος είναι εμπνευσμένος από τον ομώνυμο πίνακα του Γάλλου ζωγράφου Nicolas Poussin. Οι δώδεκα τόμοι δεν εμπνέουν τον αναγνωστικό ζήλο στους περισσότερους ανθρώπους, αλλά μόλις πιάσεις τον ρυθμό του αριστουργήματος του Powell είναι δύσκολο να το αφήσεις κάτω. Ξεκινώντας από τη δεκαετία του 1920, το μυθιστόρημα ακολουθεί τις ζωές μιας ομάδας Άγγλων φίλων και γνωστών: συναντιούνται και χωρίζουν, πετυχαίνουν και αποτυγχάνουν, αγαπούν και μισούν, ζουν και πεθαίνουν. Υπάρχει άφθονο περιθώριο τόσο για κωμωδία όσο και για τραγωδία σε αυτό το μεγάλο χρονικά και λογοτεχνικά έργο, αλλά ο πραγματικός θρίαμβος του Πάουελ είναι ο τρόπος που πιάνει τον ρυθμό της ίδιας της μοίρας, ο τρόπος που φέρνει κοντά τους ανθρώπους, για να τους χωρίσει και μετά να τους ξαναενώσει αργότερα ως σχεδόν ξένους, μεταμορφωμένους με απροσδόκητους τρόπους στα χρόνια που μεσολάβησαν. Θεωρείται από τα σημαντικότερα έργα της αγγλόφωνης λογοτεχνίας του 20ού αιώνα. Έχει χαρακτηριστεί ως «το αγγλικό αντίστοιχο του Προύστ». Το έργο παρακολουθεί τη ζωή του αφηγητή Νίκολας Τζένκινς και του κύκλου του από τα σχολικά του χρόνια μέχρι την ωριμότητα, καταγράφοντας τη βρετανική κοινωνία, πολιτική και πολιτισμό από το 1920 έως το 1970. Δεν είναι ένας «ήρωας» με μεγάλες περιπέτειες, αλλά ένας παρατηρητής – ένα «alter ego» του ίδιου του συγγραφέα – που μας ξεναγεί στη βρετανική κοινωνία και τη δυναμική της τα χρόνια αναφοράς. Σπούδασε σε αριστοκρατικό σχολείο, πέρασε από το Πανεπιστήμιο της Οξφόρδης, εργάστηκε στον χώρο του βιβλίου και της τέχνης και υπηρέτησε στον Β’ Παγκόσμιο Πόλεμο – μια πορεία που αντανακλά τη ζωή του ίδιου του Πάουελ. Μορφωμένος, ειρωνικός, συχνά αποστασιοποιημένος, καταγράφει με λεπτό χιούμορ τις αλλαγές των καιρών και τις ζωές των ανθρώπων γύρω του. Με τον Τζένκινς ως «κάτοπτρο», ο Πάουελ σχολιάζει τη φθορά του χρόνου, τις κοινωνικές ανελίξεις και τις ανθρώπινες αδυναμίες, χωρίς ποτέ να γίνεται διδακτικός. Με μαύρο χιούμορ και λεπτή παρατήρηση, ο Powell σχολιάζει τη φθορά του χρόνου, την κοινωνική κινητικότητα και τη μοίρα των ανθρώπων μέσα σε μια κοινωνία που αλλάζει ραγδαία. Κυκλοφόρησε στην Ελλάδα από το 2009 έως το 2020, από τις εκδόσεις Άγρα σε 12 τόμους, όπως το πρωτότυπο.

Η κόρη του χρόνου (Ζόζεφιν Τέυ – 1951). Το πραγματικό όνομα της συγγραφέας είναι Elizabeth Mackintosh. Στο βιβλίο, ο αστυνόμος Γκραντ κρατά ένα πορτρέτο της Ελισάβετ, συζύγου του Εδουάρδου Δ΄ και σχολιάζει ότι «η Αλήθεια είναι κόρη του Χρόνου». Ο «χρόνος» είναι η ιστορική πάροδος που αποκαλύπτει ή συγκαλύπτει την αλήθεια και η «κόρη» είναι η αλήθεια που γεννιέται (ή ξαναγεννιέται) όταν κάποιος τολμήσει να αμφισβητήσει τα στερεότυπα. Η Ελισάβετ, ως «κόρη του χρόνου», είναι το πρόσωπο που τελικά αποκαλύπτει ότι ο Ριχάρδος Γ΄ ήταν αθώος, αποδεικνύοντας ότι ο χρόνος μπορεί να γεννήσει μια νέα αλήθεια, όταν οι άνθρωποι τον εξετάσουν εκ νέου. Ο Γκραντ αρχίζει να «ερευνά» ένα ιστορικό έγκλημα από το 1483: τη δολοφονία των Πριγκιπόπουλων στον Πύργο του Λονδίνου. Μέσα από νοσοκομειακά αρχεία, άλλες αρχειακές σημειώσεις και φαντασία, φτιάχνει το προφίλ του Ριχάρδου Γ΄ ως αθώου. Έτσι η πλοκή του μυθιστορήματος είναι μια αστυνομική έρευνα και δίκη που διαρκεί πέντε αιώνες. Είναι το πρώτο μυθιστόρημα που «δικάζει» την ιστορία ως αστυνομικό κρυπτόλεξο. Ανατρέπει το στερεότυπο του «κακού Ριχάρδου» και ανοίγει τον δρόμο για ιστορικά θρίλερ. Το νοσοκομείο λειτουργεί ως χρονομηχανή: ο τραυματισμένος αστυνόμος γίνεται αναγνώστης και δικαστής. Η γλώσσα είναι στεγνή, ερευνητική, με χιούμορ που αποδομεί τον ηρωισμό. Τα μηνύματα του έργου είναι ότι η αλήθεια είναι μια κατασκευή, η πιο επικίνδυνη φράση για αυτή είναι «πάντα πίστευα», η μνήμη κρίνεται, αναθεωρείται και ξαναγράφεται από όποιον έχει το θάρρος να διαβάσει τα «κρυμμένα αρχεία». «Η ιστορία δεν είναι μνημείο που στέκει ακλόνητο, αλλά ζωντανή αφήγηση που μπορούμε να ξαναγράψουμε όταν τολμήσουμε να την αμφισβητήσουμε». Με απλά λόγια: Η αλήθεια δεν είναι στατική, εξαρτάται από ποιος έχει την πένα ή την εξουσία. Η ιστορική μνήμη είναι αναθεωρητέα, όταν ερευνάται και συνδυάζεται με αποκαλυπτόμενα ιστορικά στοιχεία και ανθρώπινη κριτική σκέψη. Το πιο επικίνδυνο στερεότυπο είναι το «όλοι το ξέρουν», ο καθένας οφείλει να ανασκευάζει τα δεδομένα του χρόνου. Στην Ελλάδα εκδόθηκε το 2008 από τις εκδόσεις Μεταίχμιο. 

Αδριανού απομνημονεύματα (Μαργκερίτ Γιουρσενάρ – 1951) Γραμμένο σε πυκνό ύφος που φανερώνει την καλή γνώση των πηγών, αυτό το φιλοσοφικό - ιστορικό μυθιστόρημα είναι ένας φανταστικός διαλογισμός του αυτοκράτορα στο τέλος της ζωής του. Με τη μορφή μιας μεγάλης επιστολής που απευθύνει από την έπαυλή του στο Τίβολι στον μελλοντικό αυτοκράτορα Μάρκο Αυρήλιο, ανατρέχει στα κύρια γεγονότα της ζωής του. Μέσα από εσωτερικό μονόλογο και αναδρομές, ο Αδριανός εξετάζει την εξουσία, τις στρατιωτικές εκστρατείες, τον έρωτα του για τον Αντίνοο, τη φιλοσοφία, τις μεταρρυθμίσεις και την αίσθηση του τέλους. Είναι το πρώτο ιστορικό μυθιστόρημα που χρησιμοποιεί πρώτο πρόσωπο χωρίς να «μοντερνίζει» τον αρχαίο κόσμο, η γλώσσα είναι κλασική, αλλά η ψυχολογία σύγχρονη. Καταργεί τα στερεότυπα του «μεγάλου άνδρα»· ο Αυτοκράτορας παρουσιάζεται ως άνθρωπος που φοβάται, αγαπά, αμφιβάλλει. Η ερωτική σχέση με τον Αντίνοο γίνεται σύμβολο της ανθρώπινης ευαισθησίας μέσα στην εξουσία. Η σχέση του Αδριανού με τον Αντίνοο δεν είναι παράλληλο πολιτικό γεγονός· είναι καθεαυτή πολιτική πράξη. Δείχνει την χειραφέτηση της προσωπικής επιλογής μέσα στην εξουσία, ο Αδριανός μπορούσε να έχει οποιονδήποτε, αλλά επιλέγει αποδομώντας το πρωτόκολλο έναν έφηβο από την Βιθυνία, δείχνοντας ότι  ο έρωτος δεν υπόκειται σε συμβάσεις. Αξιοποιεί τον Αντίνοο ως εργαλείο διπλωματίας ταξιδεύοντας μαζί του στην Αίγυπτο και την Ελλάδα, μετατρέποντας τον σε «ζωντανό σύμβολο» ενότητας των επαρχιών. Μετά τον θάνατο του Αντίνοου, ο Αδριανός ιδρύει πόλεις και αγάλματα, μετατρέπει τον έρωτα σε δημόσιο μνημείο. Η πολιτική του απόφαση να θεοποιήσει τον Αντίνοο δημιουργεί έναν νέο τύπο «πολιτικού μάρτυρα», ο νεκρός εραστής γίνεται συστατικό στοιχείο της κυρίαρχης ιδεολογίας, αντίστοιχο με τα αυτοκρατορικά τρόπαια. Συνοπτικά, ο έρωτας δεν παραμερίζει την πολιτική αλλά την αναδιαμορφώνει. Η σχέση με τον Αντίνοο είναι ο καθρέφτης όπου ο Αδριανός βλέπει την Αυτοκρατορία όχι ως μηχανή φόρων και κατακτήσεων, αλλά ως οργανισμό που μπορεί να αγαπήσει και να πενθήσει και αυτή η ευαισθησία του είναι που τον κάνει τελικά μεγάλο. Η Yourcenar δημιούργησε μια «βιογραφία χωρίς βιογράφο», που συνδέει ιστορία, φιλοσοφία και λογοτεχνία σε ένα ενιαίο σώμα. Το κύριο μήνυμα της είναι ότι η εξουσία δεν είναι μνημείο ιστορίας αλλά ζωντανή, δυναμική διαδικασία. Ο Αδριανός αφήνει πίσω το σώμα του και τα λόγια του, διδάσκοντας ότι η αυτογνωσία είναι το μόνο ανάκτορο που δεν γκρεμίζεται. Στην Ελλάδα κυκλοφόρησε το 1984 από τις εκδόσεις Κέδρος.      

Ο φύλακας στη σίκαλη (Τζ. Ντ. Σάλιντζερ – 1951) Ο τίτλος αναφέρεται στη φαντασίωση του ήρωα να γίνει «φύλακας στη σίκαλη», να σώζει τα παιδιά από τους κινδύνους και την πτώση στο κενό της ενήλικης ζωής. Ενώ αρχικά προοριζόταν για τους ενηλίκους, έγινε δημοφιλές στους ανήλικους εξαιτίας των θεμάτων του όπως η ανησυχία και η αποξένωση των εφήβων. Έτσι ο πρωταγωνιστής έχει γίνει σύμβολο της εφηβικής επανάστασης. Επίσης πραγματεύεται τα σύνθετα ζητήματα της ταυτότητας, της ταύτισης, της απώλειας και των σχέσεων. Μέσα από τη φωνή του δεκαεξάχρονου Χόλντεν, το βιβλίο αφηγείται τρεις μέρες της ζωής του, αφότου εγκαταλείπει το τρίτο κατά σειρά σχολείο του και περιφέρεται στη Νέα Υόρκη. Τα θέματα που αναπτύσσει είναι η εφηβική αποξένωση, η απώλεια της αθωότητας, η αντίδραση στην «υποκρισία» των ενηλίκων, η κατάθλιψη και η αναζήτηση ταυτότητας. Με ένα εσωτερικό μονόλογο ο Χόλντεν μιλάει απευθείας στον αναγνώστη από κάποιο «θεραπευτικό» ίδρυμα. Το μυθιστόρημα έγινε εμβληματικό για τη μεταπολεμική νεολαία και παραμένει ένα από τα πιο αμφιλεγόμενα βιβλία στις σχολικές βιβλιοθήκες των ΗΠΑ. Στη χώρα μας εκδόθηκε το 1978 (Εκδόσεις Επίκουρος) και σε αναθεωρημένες μεταφράσεις αργότερα.  Με πωλήσεις άνω των 65 εκατομμυρίων αντιτύπων παγκοσμίως, συνεχίζει να επηρεάζει κάθε νέα γενιά αναγνωστών.

Ο επαναστατημένος άνθρωπος (Αλμπέρ Καμύ – 1951). Ένα φιλοσοφικό δοκίμιο που εξετάζει την έννοια της εξέγερσης και της επανάστασης τόσο σε προσωπικό όσο και σε κοινωνικό επίπεδο. Αναλύει το βασικό ερώτημα: Γιατί ο άνθρωπος επαναστατεί και πώς μπορεί να το κάνει χωρίς να οδηγηθεί σε νέες μορφές τυραννίας. Εξετάζει θέματα όπως η άρνηση της αδικίας, τα όρια της βίας, η ηθική του επαναστάτη, η κριτική στον ολοκληρωτισμό και στον υπαρκτό σοσιαλισμό. Η δομή του είναι μια ιστορική και φιλοσοφική περιδιάβαση από τον Μαρκήσιο ντε Σαντ μέχρι τον Ντοστογιέφσκι, τον Νίτσε και τη Σταλινική τρομοκρατία. Ο Καμύ επιχειρεί να ορίσει τον «αληθινό επαναστάτη»: εκείνον που αντιστέκεται στην αδικία αλλά δεν απαρνείται την ανθρώπινη αξιοπρέπεια και απορρίπτει τη βία ως μέθοδο. Το βιβλίο θεωρείται συνέχεια του «Μύθου του Σίσυφου», καθώς προχωρά από την αποδοχή του παράλογου στην πολιτική και ηθική πράξη. Ο συγγραφέας δέχθηκε κριτική από το  Ζαν-Πολ Σαρτρ κατηγορώντας τον για «αστική ηθική». Το έργο επηρέασε φιλοσόφους, συνδικαλιστές και κινήματα πολιτικής ανυπακοής, διαμορφώνοντας τη σύγχρονη έννοια της «μη βίαιης αντίστασης».  Δεν είναι ένα έργο εποχής, κάλλιστα ταιριάζει και στη σύγχρονη εποχή. Παρατίθενται θέματα για τα οποία μιλάει άμεσα για το σήμερα. Από τους «ανελεύθερους» ισχυρούς άνδρες μέχρι τους λαϊκιστές που καθοδηγούνται από αλγόριθμους, οι ηγέτες υπόσχονται και πάλι μια τελική, χωρίς συγκρούσεις κοινωνία, αρκεί να εγκαταλείψουμε τον πλουραλισμό. Η προειδοποίηση του Camus - «κάθε απόλυτο τελειώνει αλυσοδεμένο το μέλλον». Τότε έκανε διάκριση μεταξύ «εξέγερσης» (μιας άρνησης που βασίζεται στην κοινή ανθρώπινη αξιοπρέπεια) και «επανάστασης» (ενός σχεδίου για την αναμόρφωση της ανθρωπότητας). Σήμερα είτε η συζήτηση αφορά τις υλικές ζημιές στις πορείες για το κλίμα, είτε την ηθική του ακτιβισμού, το κριτήριο του Καμύ - «ο επαναστάτης αρνείται να είναι είτε δήμιος είτε θύμα» προσφέρει ένα μη βίαιο κριτήριο, που αποφεύγει τόσο τον ειρηνιστικό εφησυχασμό όσο και την μηδενιστική  βία. Καμύ: «Ο επαναστάτης λέει ναι και όχι ταυτόχρονα: όχι στην καταπίεση, ναι σε μια κοινή ανθρωπιά ακόμη και για τον καταπιεστή». Σήμερα: Η διαδικτυακή διαπόμπευση συχνά εκμηδενίζει τα δικαιώματα του παραβάτη. Η φράση του Καμύ ωθεί τους ακτιβιστές να διατηρήσουν το δεύτερο μισό της πρότασης - το «ναι» - και να θεωρήσουν την λογοδοσία ως διόρθωση, όχι ως εξόντωση. Τότε: Φοβόταν τις γραφειοκρατίες που «μετρούν, αρχειοθετούν και προβλέπουν» την ανθρώπινη συμπεριφορά. Τώρα: Οι εταιρείες μεγάλων δεδομένων και η προγνωστική αστυνόμευση κάνουν ακριβώς αυτό. Η επιμονή του Καμύ ότι η εξέγερση ξεκινά με «το όριο» - το σημείο στο οποίο μια εισβολή γίνεται αφόρητη, βοηθά τους πολίτες να διατυπώσουν γιατί ορισμένες αρπαγές δεδομένων ξεπερνούν τα όρια. Τότε ο Καμύ διέγνωσε τον πειρασμό της απελπισίας όταν η καταστροφή φαίνεται αναπόφευκτη. Σήμερα: Η συνέχιση της καταστροφικής πορείας και το οικολογικό άγχος αναπαράγουν αυτή τη διάθεση. Η απάντησή του - «πρέπει κανείς να φανταστεί τον Σίσυφο ευτυχισμένο» - επαναπροσδιορίζεται από κινήματα όπως η «πεισματάρα αισιοδοξία» (Christiana Figueres) και ο «αποτελεσματικός αλτρουισμός»: ενεργήστε σαν το μέλλον να είναι ακόμα ανοιχτό. Ο Καμύ τότε υποστήριξε ότι ο επαναστάτης είναι πάντα «ο ξένος που μας υπενθυμίζει τη δική μας παραδοξότητα». Το 2024, με ρεκόρ εκτοπισμού (UNHCR: 114 εκατομμύρια), οι διελεύσεις της Μεσογείου, το τείχος ΗΠΑ-Μεξικού και τα στρατόπεδα Ροχίνγκια είναι σύγχρονες αναπαραστάσεις του ισχυρισμού του, ότι οι κοινωνίες προσδιορίζονται από τον τρόπο που αντιμετωπίζουν τον επαναστάτη που φτάνει στα σύνορά τους. Ο Καμύ δεν δίνει πρόγραμμα. δίνει πυξίδα. Οποιοδήποτε κίνημα - τεχνολογική ρύθμιση, εργασιακά δικαιώματα, κλιματική δικαιοσύνη, αντιρατσισμός - μπορεί να χρησιμοποιήσει τρία ερωτήματα που αντλούνται από το βιβλίο: Αναγνωρίζει ένα όριο που δεν θα ξεπεράσει; Διατηρεί την ανθρωπιά του αντιπάλου; Αρνείται να γίνει αυτό που πολεμά; Αν η απάντηση σε οποιοδήποτε είναι «όχι», το κίνημα κινδυνεύει να επαναλάβει τον ίδιο τον απολυταρχισμό στον οποίο αντιτίθεται. «Τι είναι ένας επαναστατημένος άνθρωπος; Ένας άνθρωπος που λέει όχι. Αρνιέται αλλά δεν παραιτείται: είναι ακόμα κι αυτός που λέει ναι από την πρώτη του κίνηση. Ένας σκλάβος που σ’ όλη του τη ζωή δεχόταν διαταγές ξαφνικά κρίνει μια νέα εντολή απαράδεχτη. Ποιο είναι το περιεχόμενο αυτού του “όχι”; Σημαίνει, λόγου χάρη, “η υπόθεση τραβάει μακριά”, “μέχρι εκεί και μη παρέκει”, “το παρακάνετε” κι ακόμα “υπάρχει ένα όριο που δε θα ξεπεράσετε”. Με λίγα λόγια αυτό το όχι επιβεβαιώνει την παρουσία ενός ορίου. Ξαναβρίσκουμε την ίδια ιδέα του ορίου στο αίσθημα του επαναστατημένου ότι ο άλλος υπερβάλλει, ότι απλώνει τα δικαιώματά του πέρα από κάποια σύνορα όπου εκεί βρίσκουν αντιμέτωπο ένα άλλο δικαίωμα και περιορίζονται απ’ αυτό. Έτσι το κίνημα εξέγερσης στηρίζεται ταυτόχρονα πάνω στην κατηγορηματική άρνηση μιας παραβίασης που κρίνεται απαράδεχτη και την όχι πολύ ξεκάθαρη βεβαιότητα ενός σταθερού δικαιώματος ή σωστότερα την εντύπωση του επαναστατημένου ότι “έχει το δικαίωμα να…». Στην Ελλάδα πρωτοκυκλοφόρησε το 1977 από τις εκδόσεις Μπουκουμάνη.

Ο Ουσάρος στη στέγη (Ζαν Ζιονό – 1951) Αν και αναφέρεται στη δεύτερη πανδημία χολέρας, του 1832, η χολέρα που απεικονίζεται στο μυθιστόρημά δεν είναι μια πιστή και ιστορική μεταγραφή, δεν υπήρξε ποτέ στα συμπτώματά της και σημασία όπως περιγράφεται στο βιβλίο. Στην πραγματικότητα, η χολέρα έχει μια συμβολική αξία, κάτι σαν την Πανούκλα του Καμύ. Η χολέρα αναδεικνύει τον εγωισμό, το μίσος, τον φόβο, την παθητικότητα. Οι άνθρωποι που έχουν αυτά τα ελαττώματα κολλάνε την αρρώστια. Νότος της Γαλλίας, η χολέρα σκίζει τις επαρχίες σαν πολεμική σπάθη. Ο Αντζέλο Παρκολόνι, ένας νεαρός Ιταλός ουσάρος που φεύγει από μια ίντριγκα συνωμοσίας, διασχίζει τις πληγωμένες κοιλάδες καβάλα στο άλογό του. Οι χωριάτες έχουν κλειδώσει πόρτες και καρδιές, οι δρόμοι είναι φράχτες φόβου. Ο Αντζέλο, αντί να κρυφτεί, σκαρφαλώνει στις στέγες των σπιτιών – κυριολεκτικά – και προχωρά από ταράτσα σε ταράτσα, σώζοντας όποιον βρίσκει, μοιράζοντας νερό και κουράγιο. Συναντά τη νεαρή Πολίν ντε Τεό, χήρα που αγωνίζεται να κρατήσει ζωντανή την ανθρωπιά της περιοχής. Μαζί διασχίζουν καμένα χωριά, βοηθούν τους φοβισμένους χωριάτες και αντιμετωπίζουν ληστές. Το ταξίδι γίνεται ένα ποίημα προσφοράς και αντοχής: ο έρωτας γεννιέται μέσα στην πανούκλα, η φύση ανθίζει παράλληλα με την αποσύνθεση. Τελικά, ο Αντζέλο φεύγει, αφήνοντας πίσω του μια κοινότητα που ξαναβρίσκει την πίστη στον άνθρωπο. Ο Γιονό δημιουργεί ένα επικό ποίημα-μυθιστόρημα όπου η πανούκλα είναι και ιστορικό γεγονός και καθρέφτης της ανθρώπινης ψυχής. Η γλώσσα είναι λυρική και αληθινή, γεμάτη ρυθμούς, ενώ οι εικόνες της στέγης και του ουσάρου μετατρέπουν τον πόλεμο του μικροβίου σε πολεμικό ρομάντζο. Ο Αντζέλο είναι η ενσάρκωση της περιπλάνησης και της αντίστασης: δεν πολεμάει με το σπαθί, αλλά με την παρουσία του. Το βιβλίο αποτελεί ύμνο στην αλληλεγγύη, στην ανθρώπινη αξιοπρέπεια απέναντι στη μοίρα και, ταυτόχρονα, έναν ύμνο στη φύση που συνεχίζει να ανθίζει ακόμη και όταν ο άνθρωπος σβήνει. Πρωτοεκδόθηκε στην Ελλάδα από τις εκδόσεις Άγρα το 1995.

Le Bain Turc 1862

Η ακτή των Σύρτεων (Ζυλιέν Γκρακ - 1951) Ένα αλληγορικό γεωπολιτικό μυθιστόρημα με σημεία αναφοράς τη Μικρή & Μεγάλη Σύρτη και τις διαμάχες μεταξύ Βενετίας & Οθωμανικής αυτοκρατορίας. Σε μια φανταστική χερσόνησο της Ανδαλουσίας, ανάμεσα σε δύο παλαιά αντίπαλα βασίλεια, ο νεαρός αξιωματικός Άλντο βρίσκεται διορισμένος «παρατηρητής» της νεκρής ζώνης των Σύρτεων – μιας ακτής όπου η άμμος, ο άνεμος και η θάλασσα έχουν παγιώσει σε ένα αιώνιο σύνορο. Οι κάτοικοι της Φεραντά λειτουργούν με μια εθιμοτυπική ειρήνη, ενώ οι απέναντι Οράνοι έχουν μυστικά σχέδια. Στην περιοχή έρχεται ένα πλοίο με μια νεαρή Ορανή, τη Σιμπύλ, και ο Άλντο την ερωτεύεται χωρίς να καταλαβαίνει ότι η σχέση τους είναι το τελευταίο σκαλοπάτι πριν από μια πολεμική έκρηξη. Η ακτή των Σύρτεων, από νεκρό τοπίο, μετατρέπεται σε θέατρο πολλών πράξεων, όπου ο έρωτας, ο πόλεμος και η μνήμη συγκρούονται. Το τέλος αφήνει τον αναγνώστη να αναρωτηθεί ποιος είναι ο πραγματικός εχθρός: ο άλλος λαός ή η ίδια η ανάγκη για σύγκρουση; Το έργο αποτελεί ένα πρότυπο της γαλλικής «νουβέλ βαγκ»: ελάχιστη δράση, μέγιστη ατμόσφαιρα. Η ακτή είναι σύμβολο της ευρωπαϊκής μεταπολεμικής νοσταλγίας και του ψυχρού πολέμου: ένα σύνορο που δεν σκοτώνει αλλά κρατά ζωντανή την απειλή. Η γλώσσα είναι λυρική και σχεδόν αισθητική, με επαναλήψεις που δημιουργούν μια ονειρική ατμόσφαιρα από την οποία κανείς δεν θέλει να ξυπνήσει. Το έργο επηρέασε αρκετούς σύγχρονους συγγραφείς, από τον Καμύ ως τον Μπόρχες, καθιερώνοντας τη χρήση του φανταστικού τοπίου ως πολιτική αλληγορία. Το κύριο μήνυμά του είναι ότι τα σύνορα δεν χωρίζουν μόνο τα κράτη, χωρίζουν ανθρώπους μεταξύ τους αλλά και από τον εαυτό τους. Η ειρήνη μπορεί να είναι ένα προσωρινό διάλειμμα ανάμεσα σε δύο πολέμους που έχουν ήδη ξεκινήσει μέσα μας. Στη χώρα μας εκδόθηκε το 1992 από τις εκδόσεις Εξάντας.

Ο εικονογραφημένος άνθρωπος (Ρέι Μπράντμπερι – 1951) Ένας περιπλανώμενος άνδρας γεμάτος από τατουάζ σώματος συναντά έναν αφηγητή στην άκρη του δρόμου. Οι εικόνες των τατουάζ δεν είναι απλή διακόσμηση, είναι ζωντανές ιστορίες που ξετυλίγονται μπροστά στα μάτια των θεατών. Οι 18 ιστορίες που περιέχονται στο βιβλίο αποτελούν «παραθύρια» στο μέλλον, το παρόν και το παρελθόν: διαστημικά ταξίδια, πυρηνικές καταστροφές, ρομποτικές επαναστάσεις, αποικιακές τραγωδίες, παιδικά όνειρα που γίνονται εφιάλτες. Το τελευταίο τατουάζ προβλέπει τον θάνατο του αφηγητή ή του «εικονογραφημένου ανθρώπου»; κλείνοντας έτσι τον κύκλο της αφήγησης. Με λυρική γλώσσα και σύντομα διηγήματα, ο Μπράντμπερι δημιουργεί ένα πολυεπίπεδο σύμπαν όπου η φαντασία και ο ρεαλισμός συγκρούονται, αλληλοσυμπληρώνονται και συγχωνεύονται. Οι ιστορίες προειδοποιούν για την αποξένωση, την πυρηνική απειλή, την καταστροφή του περιβάλλοντος και την απώλεια της ανθρώπινης ταυτότητας. Το σώμα του εικονογραφημένου ανθρώπου γίνεται κινηματογράφος μνήμης και προφητείας – κάθε τατουάζ είναι μια «κινητή εικόνα» που προβάλλει το μέλλον. Στο τελευταίο διήγημα («The Illustrated Man») το τατουάζ που απλώνεται στο στήθος του δείχνει τον ίδιο να πεθαίνει, τον σκοτώνει ο «ψυχρά εκδικητικός» αφηγητής της ιστορίας, ο οποίος είναι ένας άλλος περιπλανώμενος που καταλήγει να πνίξει τον άτυχο «ζωντανό καμβά» για να σταματήσει τις προφητείες. Η αυτοπροφητεία του θανάτου του Εικονογραφημένου Ανθρώπου κλείνει τον βιβλίο με έναν τέλειο κύκλο αυτοαναφοράς: το σώμα-βιβλίο που φέρει όλες τις ιστορίες του μέλλοντος καταλήγει να γίνει και το τελευταίο κεφάλαιο μέσα του. Έτσι, η αφήγηση δεν τελειώνει απλώς, κατατρώει τον ίδιο της τον φορέα. Αυτό σηματοδοτεί ότι οι ιστορίες δεν είναι ανώδυνες προβολές, είναι ζωντανές δυνάμεις που, όταν ξεπεράσουν ένα όριο, επιστρέφουν στον άνθρωπο σαν κατάρα. Το μήνυμα γίνεται σαφές: η ανθρώπινη μνήμη και η φαντασία είναι τατουάζ που μπορούν να σκοτώσουν τον φορέα τους αν δεν αλλάξει τη ζωή του. Η ανθρωπότητα γράφει το πυρήνα της ιστορίας, αλλά τα γράμματα μπορεί να είναι η καταδίκη της. Η τέχνη και η φαντασία είναι τα μόνα «τατουάζ» που μπορούν να αλλάξουν τη μοίρα του μέλλοντος – αν τολμήσουμε να τα διαβάσουμε και έγκαιρα να την αλλάξουμε. Μερικές από τις ιστορίες του έγιναν κλασικά σενάρια τηλεόρασης και κινηματογράφου. Η πρώτη ελληνική έκδοση έγινε το 1971 από τον Πάπυρο.

1950: Από το τρένο της Χαισμιθ στον πλανήτη Άρη του Μπραντμπερι

Belmond train

Ξένοι στο τρένο (Πατρίσια Χάισμιθ - 1950) Ο Γκάι Χέινς, αρχιτέκτονας με ήσυχη ζωή, συναντά τυχαία στο τρένο τον Τσαρλς Μπράνο, έναν γοητευτικό πλην διαταραγμένο νεαρό που του προτείνει ένα «τέλειο σύμφωνο»: ο καθένας θα δολοφονήσει το πρόσωπο που ο άλλος θέλει να εξαφανίσει, χωρίς κίνητρο για τους αστυνομικούς. Ο Γκάι αρνείται, αλλά ο Μπράνο εκτελεί τη δική του δουλειά και πιέζει αμείλικτα τον Γκάι να τηρήσει τη συμφωνία. Από εκείνη τη στιγμή, ο Γκάι βυθίζεται σε έναν λαβύρινθο ενοχής και παρακολούθησης, όπου τα όρια θύτη και θύματος θολώνουν, ώσπου η συνάντηση των δύο ανδρών οδηγεί σε ένα φινάλε που ανατρέπει τις έννοιες δικαιοσύνης και ταυτότητας. Το βιβλίο καθιέρωσε την συγγραφέα ως ηθογράφο του ψυχολογικού θρίλερ. Η τεχνική της διπλής εστίασης (Γκάι / Μπράνο) και το αργό ξεδίπλωμα της ενοχής προετοιμάζουν το έδαφος για το «δίδυμο» που θα γίνει σήμα-κατατεθέν της: ο αθώος που σταδιακά μοιάζει με τον ένοχο. Το κύριο μήνυμα είναι ότι η ενοχή είναι πιο ισχυρή από την ίδια την πράξη, όταν κάποιος φαντασιώνεται ή επιτρέπει το έγκλημα, το μυαλό του γίνεται πια κοινωνός του. Η «συμφωνία» των δύο ανδρών αποκαλύπτει πως η ηθική διαχωριστική γραμμή είναι ρευστή: ο «αθώος» Γκάι και ο «ένοχος» Μπράνο είναι δύο όψεις του ίδιου νομίσματος της βίας. Οι γυναικείοι χαρακτήρες του έργου είναι δευτερεύοντες και λειτουργούν κυρίως ως «αντικείμενα» του συμφώνου και ως καταλύτες της πλοκής, όχι ως πλήρως ανεπτυγμένα πρόσωπα. Η Μίριαμ Χέινς είναι η άπιστη σύζυγος του Γκάι, η οποία τον ωθεί (έμμεσα) να επιθυμεί το διαζύγιο και ο Μπράνο προσφέρεται να τη σκοτώσει. Η Άνν Μπράνο είναι η πατροκτόνα μητέρα του Τσαρλς, που ο Μπράνο θέλει να εξαφανίσει. Και οι δύο εμφανίζονται λίγο και κυρίως μέσα από τις ανδρικές ματιές, δεν έχουν δικό τους αφηγηματικό βάρος. Συνεπώς, το έργο παραμένει ουσιαστικά μια ανδροκεντρική μελέτη ενοχής. Τελικά, το μυθιστόρημα προειδοποιεί ότι ο φόβος της τιμωρίας δεν προέρχεται από το δικαστήριο, αλλά από τον καθρέφτη. Η γραφή είναι λιτή, σχεδόν ψυχρή, αλλά το αποτέλεσμα είναι μια ατμόσφαιρα κλειστοφοβικής παρακμής. Συμβολικά, το τρένο είναι ο κόσμος σε κίνηση όπου οι ταυτότητες γίνονται αναλώσιμα εισιτήρια.

Μια πόλη σαν την Αλίκη (Νέβιλ Σουτ – 1950) Η Ζαν, νεαρή Αυστραλή γραμματέας, πιάνεται αιχμάλωτη από τους Ιάπωνες κατά την κατάρρευση της Σιγκαπούρης το 1942. Μαζί με ομάδα Αγγλίδων γυναικών διασχίζει τη Μαλαισία πεζή, ενώ ο Τζο, Αυστραλός όμηρος, τις βοηθά, κλέβει ένα φορτηγό για να τις ταΐσει και καταδικάζεται σε θάνατο. Η Ζαν επιβιώνει, επιστρέφει στην Αυστραλία και, με τα χρήματα μιας κληρονομιάς, αποφασίζει να χτίσει ένα «υποδειγματικό χωριό» δημιουργώντας ένα αντίγραφο των «μια πόλη σαν τα Alice Springs», δημιουργώντας επιχειρήσεις και δουλειές για να δώσει νέες ευκαιρίες στις γυναίκες που ήταν μαζί στη Μαλαισία. τη συνόδεψαν. Η αφήγηση κλείνει με την επανένωση Ζαν–Τζο, όπου η αγάπη και η ανοικοδόμηση συμβολίζουν τη μεταπολεμική αναγέννηση. Ο Σουτ στα πλαίσια του μεταπολεμικού ρεαλισμού, βασιζόμενος σε πραγματικά γεγονότα χρησιμοποιεί απλή, λιτή πρόζα για να αποδώσει την ανθρώπινη αντοχή και τη θέληση για επιβίωση. Φτιάχνει μια γυναικεία ηρωίδα τη  Ζαν που είναι μία από τις πρώτες «δυναμικές» γυναίκες της λογοτεχνίας του ’50 – μάνατζερ, μηχανικός, ευεργέτης. Στέλνει αντί-αποικιοκρατικό μήνυμα: καταγγέλλει τη βαρβαρότητα της ιαπωνικής κατοχής αλλά αποφεύγει τον ρατσισμό, προβάλλοντας την αλληλεπίδραση και τη συνεργασία των λαών της Κοινοπολιτείας. Συμβολικά μετατρέπει μια μικρή και απομονωμένη πόλη της ερήμου της ενδοχώρας της Αυστραλίας σε ορόσημο για μια κοινότητα ελπίδας – μικρογραφία του ονείρου «η αποικία που γίνεται πατρίδα». Το κύριο μήνυμα που αποδίδει η αφήγηση είναι ότι η πραγματική ελευθερία και η αναγέννηση δεν προκύπτουν από θαύματα ή «σωτήρες», αλλά από την ανθρώπινη αλληλεγγύη, την αφοσίωση, την αυτοθυσία και την πρωτοβουλία των απλών ανθρώπων. Η Ζαν δεν περιμένει τον «ανώτερο» να σώσει τις συντρόφους της, μετατρέπει τον πόνο της σε κοινωνικό κεφάλαιο και χτίζει μια κοινότητα όπου οι γυναίκες δεν είναι πλέον θύματα, αλλά συν-δημιουργοί. Έτσι, το βιβλίο διατρανώνει ότι η μεταπολεμική εποχή μπορεί να γεννήσει νέες πατρίδες όταν οι άνθρωποι επιλέγουν να ενώσουν τις δυνάμεις τους αντί να διαιρούνται από το παρελθόν. Στα ελληνικά εκδόθηκε το 1982 από τις εκδόσεις Κέδρος.

J.Vermeer_Lady_at_the_Virginal_with Gentleman_The_Music_Lesson-GoogleArtProject

Η Οικογένεια Μόσκατ (Ισαάκ Σίνγκερ - 1950). Το μυθιστόρημα ξετυλίγεται από το 1911 ως το ξέσπασμα του Β΄ Παγκοσμίου Πολέμου και παρακολουθεί την πολυμελή, πλούσια οικογένεια Μόσκατ στη Βαρσοβία. Ο γηραιός πατριάρχης Ρεμπ και «βασιλιάς» της κοινότητας, επιχειρεί να διατηρήσει άθικτη την παράδοση, αλλά τα παιδιά και τα εγγόνια του διασκορπίζονται σε διάφορες ιδεολογίες: ο διανοούμενος Άσα παλεύει ανάμεσα στον σοσιαλισμό και τον έρωτα για την Άντελ, μια γυναίκα εγκλωβισμένη σε γάμο συμφέροντος. Παράλληλα, η κόρη Ζόσια αγκαλιάζει τον κομμουνισμό, ο γιος Νόχουμ γίνεται στυγνός καπιταλιστής, ενώ οι ανιψιοί στρέφονται στον σιωνισμό ή στην άθεη αμφισβήτηση. Η πόλη μεταμορφώνεται: τραμ, αναρχικές διαδηλώσεις, φασιστικές συμμορίες, και πάνω από όλα το σύννεφο του Ολοκαυτώματος. Το έργο κλείνει με τον Άσα να φεύγει για το Παρίσι, αφήνοντας πίσω μια Βαρσοβία που καταρρέει μαζί με την παλιά πίστη. Είναι η τελευταία ζωντανή πινακοθήκη της εβραϊκής Ανατολικής Ευρώπης πριν από τη γενοκτονία. Έχει πολυφωνία με διάφορους θεσμούς, ιδρύματα, γλώσσες (γίντις, πολωνικά, γερμανικά), ιδεολογίες, όλα συνομιλούν μέσα από μια γραφή που κινείται από το χιούμορ του Γκόγκολ ως το δράμα του Ντοστογιέφσκι. Η οικογένεια Μόσκατ είναι ο «παλιός κόσμος» που δεν μπορεί να προσαρμοστεί, η διάλυσή της προεικονίζει τη διάλυση της εβραϊκής Ευρώπης. Ο Σίνγκερ θέτει το αιώνιο φιλοσοφικό ερώτημα της ελεύθερης βούλησης μέσα σε ένα σύμπαν όπου ο Θεός και η ιστορία φαίνεται να συμπλέκονται. Το κύριο μήνυμα του έργου είναι ότι η οικογένεια, η πίστη και η πόλη δεν είναι στατικά καταφύγια, όταν οι άνθρωποι αρνούνται να αλλάξουν, τα καταφύγια γίνονται φυλακές. Η διάλυση της οικογένειας Μόσκατ είναι προάγγελος της καταστροφής που περιμένει όσους μένουν κολλημένοι στο παρελθόν. Στην Ελλάδα εκδόθηκε το 1992 από τις εκδόσεις Άγρα.

By unknown

Τα χρονικά του Άρη (Ρέι Μπράντμπερι – 1950)  Τα γεγονότα στο χρονικό περιλαμβάνουν την αποκαλυπτική καταστροφή των αρειανών και ανθρώπινων πολιτισμών, που υποκινήθηκαν από τους ανθρώπους, αν και δεν υπάρχουν ιστορίες με σκηνικά για τις καταστροφές. Δεν είναι μυθιστόρημα με κλασική πλοκή, αλλά «κύκλος» είκοσι-έξι διηγημάτων - επεισοδίων που καλύπτουν μια χρονολογική περίοδο. Μεταξύ τους υπάρχουν χρονολογικές γέφυρες, επανεμφανιζόμενα πρόσωπα και μια υποβόσκουσα αφήγηση που προχωρά από την πρώτη ανίχνευση του Άρη ως την τελική εγκατάλειψη της Γης και την αναγέννηση του κόκκινου πλανήτη. Οι πρώτοι γήινοι εξερευνητές φέρνουν μαζί μικρόβια, θρησκείες και εμπορικά καταστήματα, αναπαράγοντας το «Δυτικό Φανταστικό» της Αμερικής του 19ου αιώνα. Οι Αρειανοί εξοντώνονται από ιούς, αλλά και από την ανθρώπινη αλαζονεία, η ιστορία αποικιοκρατίας και κυκλικής βίας επαναλαμβάνεται, αυτή τη φορά με Αρειανούς «ιθαγενείς» και γήινους «αποίκους». Οι πύραυλοι και τα ρομπότ προσφέρουν άπειρες δυνατότητες, όμως οι άνθρωποι παραμένουν εγκλωβισμένοι στον εαυτό τους και στη διαστημική μοναξιά. Στο διήγημα «Υπάρχει άνεμος στον Άρη», οι αστροναύτες καταλήγουν να κλαίνε μπροστά σε ένα ραδιόφωνο που παίζει τζαζ, ενώ τα σώματα των νεκρών Αρειανών ταξιδεύουν στον κόκκινο ορίζοντα. Η διήγηση του Μπράντμπερι είναι ποιητική και μελαγχολική: χρησιμοποιεί επαναλήψεις, οπτικές εικόνες και λυρικές παύσεις ώστε ο αναγνώστης να αισθανθεί ότι διαβάζει «ιερά βιβλία» ενός πολιτισμού που δεν υπάρχει πια. μεταξύ των χαρακτηριστικών επεισοδίων: Όταν ο πύραυλος απογειώνεται από το Καναβεράλ, ο χειμώνας γίνεται καλοκαίρι – μεταφορά για την προσμονή της ελπίδας. Στο «Usher II»: ο παραλογοτέχνης Στάρτον ανασταίνει το «Πτώμα του Έντγκαρ Άλαν Πόε» για να εκδικηθεί την λογοκρισία των γήινων αποίκων. Το αυτόματο έξυπνο σπίτι συνεχίζει να λειτουργεί μετά την πυρηνική καταστροφή της Γης, αφήνοντας τον αναγνώστη να αναρωτηθεί ποιος είναι ο πραγματικός «ιδιοκτήτης» της τεχνολογίας. Στο «Πικνικ», μια οικογένεια προσγειώνεται στον Άρη ως οι τελευταίοι γήινοι και αντικρίζει τον εαυτό της σαν «Αρειανούς» – κλείσιμο του κύκλου. Το βιβλίο λειτουργεί ως «ιστορικός χάρτης» της ψυχρής εποχής του πυραύλου και τω νέων τεχνολογιών, αλλά και ως ποίημα της εγκατάλειψης. Ο Μπράντμπερι δεν ενδιαφέρεται για την επιστημονική ακρίβεια, αλλά για τη συναισθηματική ακρίβεια: ο Άρης είναι ο καθρέφτης της Αμερικής του 1950, όπου η πρόοδος συνοδεύεται από μια βαθιά νοσταλγία για τη χαμένη ανθρωπιά. Στο μήνυμα του έργου συμπλέκονται οι ιδέες ότι κάθε αποίκηση είναι επανάληψη, κάθε τεχνολογικό θαύμα είναι ταυτόχρονα επιτάφιος. Μόνος τρόπος να γλιτώσουμε τον κύκλο είναι να εκτιμήσουμε τη σιωπή των «άλλων» πριν χρησιμοποιήσουμε οποιαδήποτε τεχνολογία.

Το Λιοντάρι, η Μάγισσα και η Ντουλάπα (Κλάιβ Σ.Λιούις – 1950) Ο Λιούις αν και χριστιανός φιλόσοφος είχε ένα εκπληκτικά έντονο μάτι για τις σκοτεινές αποχρώσεις της ανθρώπινης ψυχής, την αμαρτία, τον θυμό και τον πειρασμό. Οι αναγνώστες οποιασδήποτε ή και καμιάς πίστης θα νιώσουν την τεράστια δύναμη της ακαταμάχητης, μεταφορικής αίσθησης του απρόσμενου (ή θαύματος για όσους πιστεύουν).  Λονδίνο, 1940. Τα τέσσερα αδέλφια Πένσι (Πίτερ, Σούζαν, Έντμουντ, Λούσι) εγκαταλείπουν την πρωτεύουσα και στέλνονται στην εξοχή για να προστατευτούν από τους βομβαρδισμούς. Στο παλιό αρχοντικό του καθηγητή Κίρκε, η Λούσι ανακαλύπτει μια τεράστια ξύλινη ντουλάπα που οδηγεί στο μαγικό βασίλειο της Νάρνια, έναν τόπο αιώνιου χειμώνα, όπου τα ζώα μιλούν και η κακή Λευκή Μάγισσα κρατά τον θρόνο με σιδηρά παγωμένη πυγμή. Με τη βοήθεια του καλού λιονταριού Άσλαν, οι Πένσι καλούνται να εκπληρώσουν μια αρχαία προφητεία: να σώσουν τη Νάρνια και να σπάσουν το ξόρκι της αιώνιας παγωνιάς. Ο Έντμουντ, δελεασμένος από τη Μάγισσα με τουρκικά λουκούμια, προδίδει τα αδέλφια του, αλλά η θυσία του Άσλαν – που πεθαίνει και ανασταίνεται – τον φέρνει πίσω στην οδό της λύτρωσης. Τελικά, τα παιδιά στέφονται βασιλιάδες και βασίλισσες της Νάρνια, ενώ, όταν επιστρέφουν στη Γη, διαπιστώνουν ότι όλη η περιπέτεια διήρκεσε μόνο λίγα λεπτά του ανθρώπινου χρόνου. Το μυθιστόρημα συνδυάζει φαντασία, χριστιανική αλληγορία και πολεμικό ρεαλισμό.  Ο Άσλαν ενσαρκώνει τη θυσία και την ανάσταση του Χριστού, ενώ η μάχη καλού-κακού αντικατοπτρίζει τη χριστιανική σωτηριολογία. Κάθε παιδί ενσωματώνει μια αρετή (θάρρος, σοφία, ειλικρίνεια, αγνότητα) και μαθαίνει να την αναπτύσσει μέσα από τη δοκιμασία (παιδαγωγικό μήνυμα). Η παγωμένη Νάρνια είναι η Ευρώπη του Β΄ Παγκοσμίου Πολέμου· η Μάγισσα συμβολίζει τον ολοκληρωτισμό κάθε είδους, ενώ το πέρασμα μέσα από τη ντουλάπα είναι η φυγή από την πραγματικότητα προς τη φαντασία ως καταφύγιο και ως όπλο. (κοινωνικό σχόλιο). Η Λευκή Μάγισσα δεν είναι απλώς ένας «κακός» χαρακτήρας· συμπυκνώνει όλες τις δυνάμεις που παγώνουν τη ζωή, τη φύση και τη συνείδηση. Συμβολίζει τον ολοκληρωτισμό, την ανθρώπινη ψυχρότητα, την πονηριά (σαγηνεύει με τουρκικά λουκούμια και υπόσχεται άμεση ικανοποίηση, αλλά οδηγεί σε σκλαβιά). Έτσι, η ήττα της Λευκής Μάγισσας από τον Άσλαν δεν είναι μόνο νίκη του καλού, είναι το σπάσιμο κάθε πάγου που στερεί την ανάπτυξη, την αγάπη και την ελπίδα. Το βιβλίο έγινε κλασικό παιδικό ανάγνωσμα και άνοιξε τον δρόμο στη σύγχρονη παιδική φαντασία, ενώ παράλληλα λειτούργησε ως καταφύγιο ψυχής για γενιές νέων αναγνωστών που μεγάλωσαν μέσα σε κλίμα αστάθειας και ανασφάλειες. Στην Ελλάδα εκδόθηκε το 1974 από τις εκδόσεις Άγκυρα.