Προτάσεις ανάγνωσης (89 - 98) (Δημοσιευμένα απο το 1719 έως το 1763)

Η ζούγκλα της ανθρώπινης κοινωνίας είναι αδύνατον να μην καθρεφτίζεται – σε άλλους πιο λίγο και σε άλλους πιο πολύ - και να έχει σημαντικό ρόλο στη νοοτροπία και τη συμπεριφορά του κάθε ανθρώπου και πολύ περισσότερο των συγγραφέων, που έχουν αφήσει το αποτύπωμα τους στην παγκόσμια λογοτεχνία. 

 Arno Rafael Minkkinen, Finland, 1976

89.        Ροβινσώνας Κρούσος    (Ντάνιελ Ντεφόε – 1719)  Ήταν το πρώτο σημαντικό λογοτεχνικό έργο του οποίου η ιστορία ήταν ανεξάρτητη από μυθολογίες, θρύλους ή προηγούμενη βιβλιογραφία. «Είναι το αληθινό πρότυπο του Βρετανού άποικου. (...) Όλο το αγγλοσαξονικό πνεύμα είναι στον Κρούσο: η ανδρική ανεξαρτησία, η ασυνείδητη σκληρότητα, η επιμονή, η αργή αλλά αποτελεσματική νοημοσύνη, η σεξουαλική απάθεια, η υπολογιστική εχεμύθεια».(Τζ.Τζόυς). Με μαρξιστικούς όρους, οι εμπειρίες του Κρούσου στο νησί αντιπροσωπεύουν την εγγενή οικονομική αξία της εργασίας, σε σχέση με αυτή του κεφαλαίου. Ο Κρούσος συχνά παρατηρεί ότι τα χρήματα που έσωσε από το πλοίο είναι άχρηστα στο νησί, ιδίως σε σύγκριση με τα εργαλεία του (μέσα παραγωγής). Από την επίδραση του έργου προέκυψε ένα υποείδος λογοτεχνίας περιπέτειας και κινηματογράφου που απεικονίζει τις αντιξοότητες της επιβίωσης ενός ή περισσότερων ανθρώπων σε ένα έρημο νησί.

90.        Τα ταξίδια του Γκιούλιβερ (Τζόναθαν Σουϊφτ – 1726) Είναι τόσο μια σάτιρα για την ανθρώπινη φύση, όσο και μια παρωδία του είδους των «ταξιδιωτικών ιστοριών».  Έχει δεχθεί πολλούς χαρακτηρισμούς και ταξινομήσεις: από Μενίππεια σάτιρα μέχρι ιστορία για παιδιά, και από πρώτο-επιστημονική φαντασία μέχρι έργο πρόδρομο του σύγχρονου μυθιστορήματος. 

Gullivera by Milo Manara

Καθώς πρωτοεκδόθηκε επτά χρόνια μετά τον Ροβινσώνα Κρούσο, θεωρείται επίσης ως μια συστηματική αντίκρουση του οπτιμισμού του Ντεφόε για τις ανθρώπινες ικανότητες. Μπορεί να σημαίνει πολλά διαφορετικά πράγματα για πολλούς διαφορετικούς ανθρώπους. Περιέχει τρία βασικά μοτίβα: Σάτιρα της ευρωπαϊκής πολιτικής σκηνής, καθώς και των μικροπρεπών διαφορών ανάμεσα στις θρησκείες - Αναζήτηση απάντησης στο ερώτημα αν οι άνθρωποι είναι από τη φύση τους διεφθαρμένοι ή διαφθείρονται ζώντας μέσα στην κοινωνία - Επαναδιατύπωση της παλαιότερης διαμάχης «αρχαίοι έναντι σύγχρονων», που είχε προηγουμένως απασχολήσει τον συγγραφέα στο «The Battle of the Books». Αξίζει να αναφερθεί μία από τις ανακαλύψεις που επηρέασαν το έργο του Σουίφτ, και η οποία εντοπίζεται στα Ταξίδια του Γκιούλιβερ. Πρόκειται για τη νευτώνεια φυσική φιλοσοφία που κυριάρχησε στην κοινωνία της εποχής. Ο Τζόναθαν Σουίφτ δεν είχε μια «αντί-πειραματική φιλοσοφία», αλλά ουσιαστικά κατέκρινε την επιστήμη που δεν βοηθούσε στη βελτίωση της ζωής των ανθρώπων, η πλειοψηφία των οποίων εκείνη την εποχή ζούσαν σε άθλιες συνθήκες. Γι’ αυτό και ένα από τα μέρη που επισκέπτεται ο Γκιούλιβερ είναι το ιπτάμενο νησί της Λαπούτα το οποίο αιωρείται με μαγνητική ανύψωση. Οι άνθρωποι της Λαπούτα έχουν εμμονή με την ακριβή μέτρηση, ωστόσο χρησιμοποιούν μη αποτελεσματικές μεθόδους όπως για παράδειγμα τη χρήση μοιρογνωμονίων στο ράψιμο που έχει ως αποτέλεσμα την κακή εφαρμογή των ρούχων. Είναι αξιοπερίεργο επίσης  ότι αναφέρει στο έργο δύο φυσικούς δορυφόρους του Άρη, περίπου 150 χρόνια πριν την πραγματική τους ανακάλυψη από τον Έιζαφ Χωλ, περιγράφοντας τις τροχιές τους. (19ο κεφ. Γ΄μέρους). 

91. Svenska Argus (Ολοφ φον Ντάλιν, 1732-1734) Περιοδικό με σατιρικά άρθρα που κριτίκαραν την κοινωνία και τις παραδόσεις της εποχής. Ανήκει στη σουηδική «χρυσή εποχή» της λογοτεχνίας και επηρέασε τις κοινωνικές και πολιτικές εξελίξεις. Περιείχε διηγήματα, ποιήματα, θεατρικά έργα και εκδοτικά άρθρα. Το πρώτο του τεύχος, που δημοσιεύτηκε στις 13 Δεκεμβρίου 1732, θεωρείται συνήθως ως η διαχωριστική γραμμή μεταξύ της Παλαιότερης Νέας Σουηδικής και της Νεότερης Νέας Σουηδικής γλώσσας. Ο Dalin έγραψε το περιοδικό με έναν ελεύθερο και ζωντανό τόνο συνομιλίας που έρχεται σε αντίθεση με άλλους σημαντικούς Σουηδούς συγγραφείς της εποχής. Η δημοσίευση είχε επίσης σημαντική επιρροή στην ανάπτυξη της σουηδικής ορθογραφίας. Ο Dalin ήταν μόλις 25 ετών τη στιγμή της δημοσίευσης και δεν είχε ταξιδέψει ακόμα στο εξωτερικό. Στη συνέχεια, το Swänska Argus εντάχθηκε σε μια ευρύτερη λογοτεχνική τάση στην Ευρώπη, που αντιπροσωπεύεται από ελαφριά και ζωηρά περιοδικά όπως το The Tatler και το The Spectator. Το Den Svenska Argus αποδείχθηκε τόσο δημοφιλές που ανατυπώθηκε ολόκληρο το 1754. Η δημοτικότητά του ώθησε επίσης την καριέρα του Dalin, καθώς ανήλθε από βασιλικός βιβλιοθηκάριος το 1737, μέσω των ευγενών, σε μυστικό σύμβουλο το 1753.                                                    

92.  Ηθικά και Πολιτικά δοκίμια (Ντέιβιντ Χιουμ, 1741-1742) Η κληρονομιά του Hume τόσο ως φιλόσοφου όσο και ως λογοτέχνη είναι σημαντική. Τα έργα του, αν και βαθιά φιλοσοφικά, περιέχουν μια λογοτεχνική ποιότητα που τα κάνει διαρκώς προσιτά και ελκυστικά στους αναγνώστες σήμερα. Τα φιλοσοφικά του δοκίμια διαβάζονται συχνά τόσο για τη στυλιστική τους κομψότητα όσο και για το περιεχόμενό τους. Επιπλέον, ο σατιρικός και κριτικός τόνος του στα δοκίμιά του, δημιούργησε προηγούμενο για τους μεταγενέστερους κοινωνικούς κριτικούς στον αγγλόφωνο κόσμο. Οι κριτικές του στη θρησκεία, την πολιτική και την ανθρώπινη φύση έγιναν θεμελιώδεις για την επίδραση σε μεταγενέστερους διανοητές και λογοτέχνες όπως ο Βολταίρος, Άνταμ Σμιθ, Καρλ Πόπερ, Μπέρτραντ Ράσελ, Νόαμ Τσόμσκι κ.α.                                              

93.        Νυχτερινές σκέψεις (Έντουαρντ Γιάνγκ, 1742-1745) Σειρά από ποιήματα που ασχολούνται με την ανθρώπινη ύπαρξη, τη θρησκεία, και την απώλεια. Είναι γραμμένο σε στίχους χωρίς ομοιοκαταληξία και αποτελείται από περίπου 10.000 στίχους. Περιγράφει τις σκέψεις του ποιητή για τον θάνατο σε μια σειρά από εννέα «νύχτες», στις οποίες συλλογίζεται την απώλεια της γυναίκας και των φίλων του και θρηνεί για τις ανθρώπινες αδυναμίες. Επηρέασε την αγγλική ποίηση και την φιλοσοφία της εποχής. Ο Young χρησιμοποιεί την ποίηση για να εξερευνήσει τις σκοτεινές πτυχές της ζωής και τον θάνατο. Θεωρείται έργο-πρόδρομος του ρομαντισμού.                                                                                                                           

94.        Τομ Τζόουνς (Χένρι Φίλντινγκ – 1749) Το πρώτο αγγλικό μυθιστορημα που έφερε σεισμό στο συντηρητικό Λονδίνο, δίνει μια πανοραμική εικόνα της αγγλικής μεσαίας τάξης, δοσμένη με πολύ χιούμορ και εκφραστική δύναμη. Ο Σόμερσετ Μομ το 1954 το κατέταξε μεταξύ των 10 καλύτερων μυθιστορημάτων που έχει διαβάσει. Εκτός από αυτό θεωρείται ένα από τα πρώιμα μυθιστορήματα με τη μεγαλύτερη επιρροή στην αγγλική λογοτεχνία. Είναι κωμικό μυθιστόρημα που συνδυάζει ρομαντισμό, ρεαλισμό, πικαρέσκο ​​και κοινωνικό σχολιασμό, ενώ προσεγγίζεται ως μια αληθινή ιστορία καθώς και ως αντανάκλαση της ανθρώπινης φύσης. Ενώ ορισμένοι κριτικοί θεώρησαν ότι τα κωμικά στοιχεία ήταν επιπόλαια και η συνολική ιστορία στερείται ηθικού τόνου, οι περισσότεροι σύγχρονοι επαίνεσαν το μυθιστόρημα για τους ζωηρούς χαρακτήρες και ρυθμό, την περίπλοκη δομή και τη σάτιρα. 

95.    Αγαθούλης «Candide ou l'optimisme» (Βολταίρος - 1759) Σάτιρα με στόχο, μεταξύ άλλων, την αισιόδοξη πεποίθηση του Γκότφριντ Βίλχελμ Λάιμπνιτς, (ότι αυτός είναι ο καλύτερος όλων των δυνατών κόσμων),  όπου με  χιούμορ, σαρκασμό και ειρωνεία κοροϊδεύει την αλαζονική αριστοκρατία, την Ιερά Εξέταση, τον πόλεμο, τη σκλαβιά και το ουτοπικό όνειρο του απλού ανθρώπου για μια ανέμελη ζωή. «Ας δουλέψουμε χωρίς σκέψη... επειδή αυτός είναι ο μόνος τρόπος να κάνουμε τη ζωή υποφερτή». Ο Βολταίρος μαζί με άλλους σύγχρονους του, όπως οι Jean-Jacques Rousseau, Denis Diderot και Montesquieu, το δημοσίευσε στο απόγειο του Γαλλικού Διαφωτισμού και επικεντρώθηκε σε ζητήματα λογικής, επιστημονικής μεθόδου, σωματικών αισθήσεων και πηγών γνώσης, καθώς και ιδανικά όπως ελευθερία, πρόοδος, ανεκτικότητα, αδελφοσύνη και κοσμικότητα. Ο Αγαθούλης βρίσκεται σε συνεχή διάλογο με τη φιλοσοφία και τις επιστημονικές τάσεις του 17ου και 18ου αιώνα στην ευρωπαϊκή ήπειρο. Ο συγγραφέας χρησιμοποίησε την πολεμική πεζογραφία για να ασχοληθεί με τη σύγχρονη φιλοσοφία και την κοινωνική κριτική. Η πλοκή του είναι γρήγορη και πικαρέσκα, παίζει με κλισέ, αφηγείται χωρίς υπερβολές και παρουσιάζει τα γεγονότα με ευθύ τρόπο. Το κείμενο περιλαμβάνει μια σειρά από ένθετες ιστορίες, όπου η κύρια ιστορία σταματά ενώ διάφοροι χαρακτήρες αφηγούνται τις δικές τους ιστορίες. Ο Αγαθούλης και οι συνοδοιπόροι του συμμετέχουν επίσης σε συχνούς φιλοσοφικούς διαλόγους, συζητώντας μια σειρά από θέματα της εποχής του Διαφωτισμού. Η επιτυχία του βασίζεται σε έναν στεγνό συνδυασμό πνευματώδους χιούμορ και σπαρακτικής τραγωδίας, ώστε να ασκήσει επιτυχώς την κριτική του για την ανθρώπινη κατάσταση.                                        

96.        Τρίστραμ Σάντυ (Λόρενς Στερν, 1759-1767) Δεν μπορεί να εξηγήσει τίποτα με απλό τρόπο και προσθέτει επεξηγηματικές ιστορίες που εκτρέπουν από την κεντρική, ώστε να προστεθεί πλαίσιο και χρωματισμός στην αφήγηση. Μια σημαντική επιρροή του είναι οι Gargantua και Pantagruel του Rabelais που ήταν μακράν ο αγαπημένος συγγραφέας του Sterne και στην αλληλογραφία του έκανε σαφές ότι θεωρούσε τον εαυτό του διάδοχο του Rabelais στη χιουμοριστική γραφή. Ένα απόσπασμα που ενσωμάτωσε ο Sterne αφορά «το μήκος και την καλοσύνη της μύτης». Η αφήγηση του Tristram Shandy οργανώνεται όχι σύμφωνα με χρονολογική σειρά, αλλά σύμφωνα με τις ιδιοτροπίες του μυαλού του αφηγητή και των χαρακτήρων του. Οι ιδιόρρυθμοι συσχετισμοί των χαρακτήρων με λέξεις, ήχους, αντικείμενα και ιδέες τραβούν συνεχώς την προσοχή τους σε παρεκβάσεις, οι περισσότερες από αυτές φαινομενικά άσχετες με την κατάσταση. Όταν ο γιατρός Σλοπ κάνει μια γέφυρα για να επισκευάσει τη μύτη του Τρίστραμ αφού τη συνέτριψε με τη λαβίδα του, για παράδειγμα, η λέξη «γέφυρα» θυμίζει στον Τόμπι το μοντέλο μάχης του και αποσπάται αμέσως η προσοχή του από το πολύ σοβαρό θέμα - ότι ο νεογέννητος ανιψιός του έχει τραυματιστεί - για να επικεντρωθεί στο χόμπι του. Στιγμές όπως αυτές απεικονίζουν παιχνιδιάρικα τη θεωρία του Locke για τη συσχέτιση των ιδεών, που υποστηρίζει ότι ο ανθρώπινος νους σχηματίζει συσχετισμούς μεταξύ αισθητηριακών εμπειριών και νοητικών διεργασιών που υπαγορεύουν τι «ξέρουμε» και πώς νιώθουμε. Οι χαρακτήρες του Tristram Shandy συχνά ωθούν τη συσχέτιση ιδεών του Locke σε εσκεμμένα ανόητα άκρα, καθώς παρασύρονται από τους συνειρμούς του μυαλού τους σε παράλογη συμπεριφορά. Αλλά το αφηγηματικό στυλ του Tristram Shandy δεν είναι απλώς κωμικό. Ανεξάρτητα από το πόσο αυθαίρετοι ή ανόητοι μπορεί να είναι, οι συνειρμοί και οι παρεκκλίσεις των χαρακτήρων έχουν πραγματικά αποτελέσματα στη ζωή του και διαμορφώνοντας την αφήγησή του γύρω τους, επεξηγεί σημαντικές πτυχές της ανθρώπινης εμπειρίας (Ο Άρτουρ Σοπενχάουερ το χαρακτήρισε ως «ένα από τα σπουδαιότερα μυθιστορήματα που είχαν γραφτεί»).

97. Ζυλί, ή Η νέα Ελοΐζα «Julie ou la Nouvelle Héloïse» (Ζαν Ζακ Ρουσσώ – 1761) Αποτελείται από 163 επιστολές που ανταλλάσσουν οι ήρωες και εκτείνεται σε μια περίοδο περίπου 12 ετών. Ο αρχικός τίτλος ήταν «Γράμματα δύο εραστών που ζουν σε μια μικρή πόλη στους πρόποδες των Άλπεων». Ο υπότιτλος του νέου τίτλου παραπέμπει στην τραγική μεσαιωνική ερωτική ιστορία της Ελοΐζας και του Πέτρου Αβελάρδου. Το έργο αναφέρεται στην ιστορία ενός νέου αδιανόητου έρωτα, λόγω διαφοράς της κοινωνικής τάξης, ανάμεσα σε έναν δάσκαλο ταπεινής καταγωγής και την αριστοκράτισσα μαθήτριά του και πρεσβεύει την κατάργηση των τάξεων μέσω του έρωτα. Προβάλλει επίσης την αγάπη για τη φύση και την αγροτική ζωή. Παρά τη μυθιστορηματική μορφή του, το έργο παρουσιάζεται και ως φιλοσοφικός διαλογισμός στον οποίο ο Ρουσσώ εκθέτει το όραμα και την ηθική του που συμφιλιώνει την αγνότητα και το απόλυτο πάθος σε μια αρμονική κοινωνία. 

98. Ossian           (Τζέιμς Μακφέρσον, 1762-1763) Είναι ο αφηγητής και ο υποτιθέμενος συγγραφέας ενός κύκλου επικών ποιημάτων που δημοσιεύτηκε από τον Σκωτσέζο Τζέιμς Μακφέρσον. Ο Μακφέρσον ισχυρίστηκε ότι είχε συλλέξει υλικό από στόμα σε στόμα στα σκωτσέζικα Γαελικά, που προερχόταν από αρχαίες πηγές, και ότι το έργο ήταν η δική του μετάφραση αυτού του υλικού. Ο Ossian βασίζεται στον Oisín, γιο του Fionn mac Cumhaill, ενός θρυλικού βάρδου στην ιρλανδική μυθολογία. Οι σύγχρονοι κριτικοί διχάστηκαν στην άποψή τους για την αυθεντικότητα του έργου, αλλά η τρέχουσα αποδοχή είναι ότι ο Μακφέρσον συνέθεσε σε μεγάλο βαθμό τα ποιήματα ο ίδιος, βασιζόμενος εν μέρει στην παραδοσιακή Γαελική ποίηση που είχε συλλέξει. Το έργο ήταν διεθνώς δημοφιλές, μεταφράστηκε σε όλες τις λογοτεχνικές γλώσσες της Ευρώπης και είχε μεγάλη επιρροή τόσο στην ανάπτυξη του ρομαντικού κινήματος όσο και στην Γαελική αναγέννηση. Η φήμη του Μακφέρσον στέφθηκε με την ταφή του ανάμεσα στους λογοτεχνικούς γίγαντες στο Αβαείο του Γουέστμινστερ. Ο W. P. Ker, στο Cambridge History of English Literature, παρατηρεί ότι «όλη η τέχνη του Μακφέρσον ως φιλολογικού απατεώνα δεν θα ήταν τίποτα χωρίς τη λογοτεχνική του ικανότητα». 

Σημείωση μας: Αυτή είναι μια εποχή που χαρακτηρίστηκε από σημαντικές πολιτικές, κοινωνικές και πολιτιστικές αλλαγές στην Ευρώπη (και στην Ελλάδα), οι οποίες συνέβαλαν αποφασιστικά στη διαμόρφωση του πνευματικού κλίματος και, κατ’ επέκταση, της λογοτεχνικής δημιουργίας. Τα κεντρικά γεγονότα και φαινόμενα που επηρέασαν σημαντικά την εποχή αυτή είναι: Η άνθηση του Ευρωπαϊκού Διαφωτισμού, που καλλιέργησε την κριτική σκέψη, την επιστημονική μέθοδο και τα ανθρώπινα δικαιώματα, διαμόρφωσε νέες ιδέες για την κοινωνία, την πολιτική και το άτομο. Οι ιδέες του Βολτέρου, του Ρουσσώ, του Ντιντερό και άλλων φιλοσόφων είχαν αντίκτυπο στη λογοτεχνία και το πνευματικό κλίμα. Αυτές ενθάρρυναν τις νέες λογοτεχνικές μορφές που διεκδικούσαν λογική, ηθική και πολιτική αναθεώρηση. Οι πολιτικές και πολεμικές ανακατατάξεις, με τον πόλεμο της διαδοχής της Αυστρίας (1740-1748) και τον Επταετή Πόλεμο (1756-1763) διαμορφώνουν το νέο γεωπολιτικό τοπίο της Ευρώπης, προκαλώντας συνακόλουθες κοινωνικές εξελίξεις και επαναδιαπραγματεύσεις εξουσίας. Οι έντονες πολιτικές μεταβολές και οι συγκρούσεις ενέπνευσαν λογοτέχνες να θίξουν θέματα εξουσίας, δικαιοσύνης και κοινωνικής τάξης. Η αναζήτηση εθνικής ταυτότητας και αυτενέργειας πήρε νέα ώθηση μέσα από αυτές τις συγκρούσεις. Στη χώρα μας, αν και η ελληνική επανάσταση θα πραγματοποιηθεί αργότερα, ήδη από τις αρχές του 18ου αιώνα, γνωρίζουμε τη διάδοση των ιδεών του Διαφωτισμού σε τμήματα της ελληνικής κοινωνίας. Έλληνες επαναστάτες  και διανοούμενοι όπως ο Ρήγας Φεραίος, ο Θεόδωρος Καλλιφατίδης και ο Νεόφυτος Δούκας συνέβαλαν στη διάδοση του πνεύματος του ευρωπαϊκού Διαφωτισμού και στην απόκτηση εθνικής συνείδησης. Η ίδρυση εκπαιδευτικών ιδρυμάτων και η έκδοση βιβλίων και εφημερίδων άρχισαν να διαμορφώνουν μια νεότερη ελληνική πνευματική κοινότητα. Η Φιλική Εταιρεία προετοίμασε το δρόμο για την εθνική επανάσταση και καλλιέργησε τις απελευθερωτικές και αντιστασιακές ιδέες. Αλλάζει η κοινωνική δομή με καινούργια αστικά στρώματα να αναπτύσσονται, ιδιαίτερα λόγω εμπορίου και διαμεσολάβησης μεταξύ Οθωμανικής Αυτοκρατορίας και Ευρώπης. Οι αστοί και οι πνευματικοί κύκλοι αναζητούν νέους τρόπους έκφρασης, με εμπειρίες και προβληματισμούς που διαπλέκονται με την καθημερινή κοινωνική πραγματικότητα και τις αντιθέσεις του καιρού. Στις ελληνικές κοινωνίες ενισχύεται η αντίθεση μεταξύ παραδοσιακών αξιών και νέων ιδεολογιών. Ο λόγιος λόγος αποκτά μεγαλύτερη σημαντικότητα και εξελίσσεται σε όχημα μοντέρνων αλλαγών. Η διάδοση της τυπογραφίας και των ευρωπαϊκών εκπαιδευτικών προτύπων ανοίγουν νέους ορίζοντες στον γραπτό λόγο. Δημιουργούνται σχολεία και ακαδημαϊκά ιδρύματα που ευνοούν τη διάδοση της επιστημονικής σκέψης και καλλιεργούν το πνεύμα της λογικής και της κριτικής. Η βιβλιογραφία αυξάνεται σημαντικά, με μεταφράσεις και πρωτότυπα έργα που επηρεάζουν τη λογοτεχνία. Αυτοί οι παράγοντες δημιούργησαν το θεμελιώδες υπόβαθρο για μια λογοτεχνία που δεν ήταν απλώς καλλιτεχνική έκφραση, αλλά και φορέας κοινωνικών, πολιτικών και φιλοσοφικών μηνυμάτων, σηματοδοτώντας τον μετασχηματισμό της λογοτεχνίας σε εργαλείο αναδόμησης της κοινωνίας και της εθνικής ταυτότητας.

Από τις Φιλοσοφικές επιστολές του Βολτέρου στο Κοινωνικό συμβόλαιο του Ρουσσώ

Μπαλέτο-ΕΛΣ-Η-χρυσή-εποχή-φωτό-Β. Κεχαγιάς

Δύο έργα που άσκησαν καθοριστική επίδραση στην κοινωνία της εποχής με διαφορετικό αλλά συμπληρωματικό τρόπο. Ο Βολτέρος, με το σατιρικό και παρατηρητικό του πνεύμα, εισήγαγε την ιδέα της ανεκτικότητας και της ελευθερίας του λόγου ως προϋποθέσεων για μια υγιή κοινωνία. Ο Ρουσσώ, πιο επαναστατικός, προχώρησε παραπέρα, θεμελιώνοντας θεωρητικά την αρχή της λαϊκής κυριαρχίας.

Μαζί, συνέβαλαν στη διαμόρφωση ενός νέου κοινωνικού οράματος που απέρριπτε τον δεσποτισμό και έθετε τον πολίτη στο κέντρο της προσοχής. Η κοινωνική επίδραση ήταν τεράστια: άνοιξαν τον δρόμο για την Επανάσταση του 1789 και για τη συγκρότηση της νεότερης πολιτικής και κοινωνικής συνείδησης της Ευρώπης.

Φιλοσοφικές Επιστολές (Βολτέρος – 1734) Αποτελούν ένα από τα πιο εμβληματικά έργα του Διαφωτισμού, γραμμένο ύστερα από την παραμονή του συγγραφέα στην Αγγλία. Το βιβλίο είναι μια σειρά επιστολών, όπου ο Βολταίρος συγκρίνει τις κοινωνικές, θρησκευτικές και πολιτικές συνθήκες της Αγγλίας με εκείνες της Γαλλίας. Εντυπωσιάζεται από την αγγλική ανεκτικότητα στη θρησκεία, την ύπαρξη κοινοβουλευτικού συστήματος και την ελευθερία του εμπορίου και τα παρουσιάζει με σαφή διάθεση κριτικής προς τον απολυταρχισμό και τον δογματισμό της δικής του πατρίδας.

Η αξία του έργου έγκειται στην αμεσότητα και στη σαφήνεια του λόγου. Ο Βολτέρος δεν γράφει ως θεωρητικός φιλόσοφος αλλά ως παρατηρητής της πραγματικότητας, χρησιμοποιώντας τη λογοτεχνική μορφή της επιστολής για να καταστήσει το έργο του προσιτό και ελκυστικό στο αναγνωστικό κοινό. Το ύφος του είναι καυστικό, ειρωνικό και συχνά σατιρικό, ενισχύοντας τη δυναμική της κριτικής του.

Η λογοτεχνική σημασία του κειμένου είναι διπλή: αφενός ανοίγει τον δρόμο για έναν νέο τύπο πολιτικής και κοινωνικής γραφής που συνδυάζει φιλοσοφία, δημοσιογραφία και λογοτεχνία· αφετέρου αποτελεί μνημείο της γαλλικής πεζογραφίας που εντάσσει την πολιτική σκέψη στον λογοτεχνικό λόγο.

Σε κοινωνικό επίπεδο, οι Φιλοσοφικές Επιστολές λειτούργησαν ως προκλητικό κάλεσμα για ελευθερία και ανεκτικότητα. Η καταδίκη της θρησκευτικής μισαλλοδοξίας, η υπεράσπιση της επιστημονικής σκέψης και η ανάδειξη του εμπορίου ως παράγοντα πολιτισμού, προσέφεραν ένα νέο όραμα για την κοινωνία. Δεν είναι τυχαίο ότι το βιβλίο προκάλεσε την οργή των γαλλικών αρχών, που το καταδίκασαν και έκαψαν δημόσια.

Στην ιστορία της λογοτεχνίας, οι Φιλοσοφικές Επιστολές κατοχυρώνουν τον Βολτέρο ως συγγραφέα που γεφυρώνει την πολιτική σκέψη με την τέχνη του λόγου, προσφέροντας έναν λογοτεχνικό χώρο όπου η κοινωνική κριτική γίνεται ταυτόχρονα διαφωτισμός και αισθητική εμπειρία.

Οι Φιλοσοφικές Επιστολές κυκλοφόρησαν σε μια Γαλλία όπου η απολυταρχία και η θρησκευτική μισαλλοδοξία κυριαρχούσαν. Το έργο λειτούργησε σαν καθρέφτης που αποκάλυπτε τις αντιθέσεις ανάμεσα στην αγγλική ανεκτικότητα και την γαλλική καταπίεση. Η παρουσίαση της Αγγλίας ως χώρας με ανεπτυγμένη επιστήμη, ελευθερία Τύπου και θρησκευτική ποικιλομορφία αποτέλεσε πρόκληση για τις καθιερωμένες αντιλήψεις στη Γαλλία.

Η άμεση αντίδραση της κοινωνίας των ελίτ ήταν έντονη: οι αρχές καταδίκασαν το βιβλίο και το έκαψαν δημοσίως. Ωστόσο, για τους διανοουμένους και την ανερχόμενη αστική τάξη, οι ιδέες του Βολταίρου έγιναν πηγή έμπνευσης. Το έργο τόνωσε την αμφισβήτηση απέναντι στην Εκκλησία και το απόλυτο κράτος, καλλιέργησε την αξία της θρησκευτικής ανοχής και ενίσχυσε το αίτημα για ελευθερία σκέψης.

Η επίδρασή του δεν περιορίστηκε στη φιλοσοφική σκέψη· διαμόρφωσε μια νέα κοινωνική νοοτροπία, που αναζητούσε πρότυπα εκτός Γαλλίας και επεδίωκε να συγκρίνει το γαλλικό καθεστώς με πιο «ελεύθερες» κοινωνίες. Αυτό το συγκριτικό βλέμμα ήταν θεμελιώδες για την ωρίμανση της κριτικής σκέψης που θα οδηγούσε, μερικές δεκαετίες αργότερα, στην πολιτική ανατροπή του Παλαιού Καθεστώτος.

Το Κοινωνικό Συμβόλαιο (Ζαν Ζακ Ρουσσώ – 1762) Κορυφαίο πολιτικό κείμενο του Διαφωτισμού και θεμέλιος λίθος της νεότερης πολιτικής φιλοσοφίας. Ο Ρουσσώ ξεκινά με τη διάσημη φράση «Ο άνθρωπος γεννιέται ελεύθερος και παντού είναι αλυσοδεμένος», θέτοντας το ζήτημα της ελευθερίας στο κέντρο της συλλογιστικής του. Το έργο εξετάζει τη νομιμότητα της πολιτικής εξουσίας και προτείνει τη θεωρία της «γενικής βούλησης» ως θεμέλιο της αληθινής δημοκρατικής πολιτείας.

Η συμβολή του είναι καθοριστική: διακηρύσσει ότι η κυριαρχία δεν ανήκει σε μονάρχες ή ελίτ, αλλά στον λαό, ο οποίος μέσω του κοινωνικού συμβολαίου οργανώνεται σε πολιτικό σώμα. Με αυτόν τον τρόπο η ατομική ελευθερία συμφιλιώνεται με τη συλλογική ζωή, καθώς οι πολίτες υπακούουν στους νόμους που οι ίδιοι θεσπίζουν.

Από λογοτεχνική άποψη, το κείμενο ξεχωρίζει για το ύφος του. Σε αντίθεση με τον ψυχρό ορθολογισμό άλλων διανοητών, ο Ρουσσώ γράφει με πάθος, ρητορική ένταση και σχεδόν προφητική φωνή. Το έργο του δεν είναι μόνο πολιτική πραγματεία αλλά και λογοτεχνικό μανιφέστο, που συνδυάζει φιλοσοφία, ηθική και λογοτεχνική τέχνη. Αυτή η λυρική διάσταση συνέβαλε ώστε να εμπνεύσει όχι μόνο πολιτικούς στοχαστές αλλά και συγγραφείς, ποιητές και επαναστάτες.

Η κοινωνική σημασία του Κοινωνικού Συμβολαίου υπήρξε τεράστια. Απαγορεύτηκε και καταδικάστηκε τόσο στη Γαλλία όσο και στη Γενεύη, ωστόσο οι ιδέες του διαδόθηκαν πλατιά, τροφοδοτώντας την Αμερικανική και ιδίως τη Γαλλική Επανάσταση. Η έννοια της λαϊκής κυριαρχίας και η άρνηση κάθε μορφής δεσποτισμού αποτέλεσαν το ηθικό και θεωρητικό υπόβαθρο για την κατάρρευση του παλαιού καθεστώτος.

Στη λογοτεχνική ιστορία, το έργο στέκει ως υπόδειγμα φιλοσοφικής γραφής που υπερβαίνει τα όρια του πολιτικού στοχασμού και αγγίζει τα όρια της τέχνης. Το πάθος, η δύναμη της γλώσσας και η οραματική του πνοή καθιστούν το Κοινωνικό Συμβόλαιο όχι μόνο θεωρητικό κείμενο αλλά και πηγή έμπνευσης για γενιές συγγραφέων και πολιτών που οραματίστηκαν έναν κόσμο πιο δίκαιο και ελεύθερο.

Δημοσιευμένο τρεις δεκαετίες μετά τον Βολτέρο, το Κοινωνικό Συμβόλαιο υπήρξε πιο ριζοσπαστικό. Ενώ οι Φιλοσοφικές Επιστολές προέβαλαν την ανεκτικότητα και τη φιλελεύθερη κοινωνία, ο Ρουσσώ έθετε ζήτημα θεμελίωσης της πολιτικής εξουσίας στη «γενική βούληση» και στη λαϊκή κυριαρχία.

Στην κοινωνία της εποχής του, το έργο προκάλεσε σάλο: απαγορεύτηκε αμέσως τόσο στη Γαλλία όσο και στη Γενεύη, επειδή απειλούσε ευθέως τις βάσεις της μοναρχίας και της εκκλησιαστικής εξουσίας. Ωστόσο, τα επιχειρήματα του Ρουσσώ κυκλοφόρησαν πλατιά, συζητήθηκαν σε λέσχες, σαλονιά και πανεπιστήμια, διαμορφώνοντας το πνεύμα μιας ολόκληρης γενιάς.

Η μεγαλύτερη επίδραση του έργου ήταν ότι έδωσε θεωρητικό υπόβαθρο στις επαναστατικές διεκδικήσεις. Οι έννοιες της ισότητας, της συμμετοχής όλων στη θέσπιση των νόμων και της αδιαίρετης λαϊκής κυριαρχίας αποτέλεσαν τα θεμέλια της Γαλλικής Επανάστασης. Στην κοινωνική συνείδηση, το Κοινωνικό Συμβόλαιο ανέδειξε την ιδέα ότι η εξουσία δεν είναι «θεόσταλτη» αλλά προϊόν συμφωνίας πολιτών, άρα μπορεί να αλλάξει ή να ανατραπεί.