Μολιέρος: το θέατρο ως καθρέφτης της κοινωνίας και μέσο αναμόρφωσής της

A_Woman_at_her_Toilet_by_Jan_Steen

Ο Μολιέρος θεωρείται ο κατεξοχήν θεατρικός συγγραφέας που χρησιμοποίησε την κωμωδία ως όπλο κοινωνικής σάτιρας. Τα δύο πρώιμα, αλλά καθοριστικά έργα του, Οι γελοίες κομψευόμενες (1659) και Ο Ταρτούφος (1664), δείχνουν με διαφορετικό τρόπο πώς το θέατρο μπορεί να λειτουργήσει ως καθρέφτης της κοινωνίας και ταυτόχρονα ως μέσο παρέμβασης. Συνολικά, τα δύο έργα διαμόρφωσαν το θέατρο του 17ου αιώνα όχι ως απλή ψυχαγωγία, αλλά ως όχημα κοινωνικής και λογοτεχνικής κριτικής. Έδειξε ότι το γέλιο μπορεί να είναι πιο αιχμηρό από οποιοδήποτε ηθικολογικό κήρυγμα, και έτσι κατέστησε το θέατρο έναν χώρο αλήθειας και στοχασμού για την κοινωνία της εποχής του – και για όλες τις εποχές.

Οι γελοίες κομψευόμενες (Μολιέρος – 1659)

Το πρώτο ουσιαστικά θεατρικό έργο του Μολιέρου που του χάρισε φήμη, οι Γελοίες κομψευόμενες (Les Précieuses ridicules), αποτελεί μια εύστοχη σάτιρα της κοινωνικής και λογοτεχνικής μόδας της εποχής. Η υπόθεση περιστρέφεται γύρω από δύο νεαρές κοπέλες, τη Μαγκνόν και την Κατορίνα, που επιστρέφοντας από το Παρίσι φέρνουν μαζί τους τις επιτηδευμένες συνήθειες των λεγόμενων “précieuses”, γυναικών που σύχναζαν στα λογοτεχνικά σαλόνια και υιοθετούσαν έναν εξεζητημένο, σχεδόν τεχνητό τρόπο λόγου και συμπεριφοράς. Η ανάγκη τους να φαίνονται ανώτερες και να ξεχωρίζουν, τις καθιστά ευάλωτες σε γελοιοποίηση, καθώς γίνονται θύματα ενός σχεδίου εκδίκησης από δύο άνδρες που υποδύονται δήθεν ευγενείς.

Το έργο, μέσα από την υπερβολή και την κωμική ειρωνεία, δεν χλευάζει μόνο τις δύο ηρωίδες, αλλά και μια ολόκληρη κουλτούρα που είχε αρχίσει να επηρεάζει την γαλλική κοινωνία: την προσποίηση, την υπερβολική εκλέπτυνση, την άρνηση της αυθεντικότητας στο όνομα της μόδας και της κοινωνικής ανόδου. Η λογοτεχνική σημασία του έγκειται στο γεγονός ότι ο Μολιέρος θεμελίωσε το δικό του είδος κωμωδίας χαρακτήρων, όπου η γελοιογραφία δεν είναι αυτοσκοπός, αλλά μέσο κοινωνικής κριτικής.

Στο κοινωνικό πλαίσιο της Γαλλίας του 17ου αιώνα, όπου τα σαλόνια είχαν γίνει χώροι επιρροής, συζήτησης και πολιτιστικής διαμόρφωσης, το έργο λειτουργεί σαν καθρέφτης που δείχνει τη ρήξη ανάμεσα στην αληθινή πνευματικότητα και την κενή επίδειξη. Έτσι, οι Γελοίες κομψευόμενες εγκαινιάζουν μια διαδρομή του Μολιέρου που δεν θα σταματήσει να προκαλεί, να γελοιοποιεί και να αναγκάζει το κοινό να σκεφτεί πέρα από το γέλιο.

Ταρτούφος (Μολιέρος – 1664)

Ο Ταρτούφος είναι ίσως το πιο αμφιλεγόμενο έργο του Μολιέρου, αφού απαγορεύτηκε αρχικά από την Εκκλησία και την αυλή του Λουδοβίκου ΙΔ΄, πριν καθιερωθεί ως ένα από τα μεγαλύτερα επιτεύγματά του. Η υπόθεση επικεντρώνεται στην οικογένεια του Οργκόν, η οποία πέφτει θύμα της απάτης του Ταρτούφου, ενός υποκριτή θρησκευόμενου που εμφανίζεται ως υπόδειγμα ευσέβειας, ενώ στην πραγματικότητα επιδιώκει να εκμεταλλευτεί και να ελέγξει το σπίτι.

Ο Ταρτούφος ενσαρκώνει το πρότυπο του θρησκόληπτου καιροσκόπου, που χρησιμοποιεί την πίστη για ιδιοτελείς σκοπούς. Το έργο αναδεικνύει την αφέλεια, τον δογματισμό, αλλά και την επικίνδυνη τυφλή εμπιστοσύνη σε ψευδεπίγραφες μορφές εξουσίας. Μέσα από τις συγκρούσεις και τις αποκαλύψεις, η κωμωδία καταλήγει σε θρίαμβο της λογικής, της ειλικρίνειας και της δικαιοσύνης.

Η λογοτεχνική σημασία του Ταρτούφου έγκειται στο ότι ξεπερνά την απλή σάτιρα και φτάνει σε επίπεδο κοινωνικής καταγγελίας. Με επιδέξιο διάλογο και ισορροπία ανάμεσα στο κωμικό και το σοβαρό, ο Μολιέρος ασκεί σφοδρή κριτική στην κοινωνία που ανεχόταν την υποκρισία, αλλά και σε θεσμούς που κάλυπταν τέτοιες μορφές ψεύδους. Δεν είναι τυχαίο ότι το έργο προκάλεσε θύελλα, αφού καυτηρίαζε την επίφαση θρησκευτικότητας που συχνά λειτουργούσε ως εργαλείο ελέγχου.

Ως προς την κοινωνική του διάσταση, ο Ταρτούφος λειτουργεί ως διαχρονική υπενθύμιση της επικινδυνότητας του φανατισμού και της ψευδοευσέβειας. Ο Μολιέρος, με θάρρος, έδωσε φωνή σε μια εποχή όπου η αλήθεια συγκρουόταν με την επίσημη εξουσία, κάνοντας το έργο του όχι μόνο θεατρική επιτυχία, αλλά και πράξη κοινωνικής κριτικής.

Ο ρόλος των δυο έργων για την κοινωνική κριτική της εποχής του

Οι Γελοίες κομψευόμενες στρέφουν την προσοχή σε ένα κοινωνικό φαινόμενο που είχε αρχίσει να επηρεάζει τη γαλλική αριστοκρατία και τη μεσαία τάξη: την υπερβολή των “précieuses”, που κυνηγούσαν επιτηδευμένη γλώσσα, τρόπους και εικόνα. Μέσα από την υπερβολή των δύο κοριτσιών, ο Μολιέρος στηλιτεύει τη ματαιοδοξία, την αποξένωση από την αληθινή ζωή και τον κίνδυνο μιας κοινωνίας που επιλέγει το φαίνεσθαι αντί του είναι. Η κοινωνική σημασία του έργου βρίσκεται στη διατύπωση ενός πρώτου, τολμηρού μηνύματος: ότι η κωμωδία μπορεί να αποκαλύψει και να γελοιοποιήσει την υποκρισία της κοινωνικής μόδας, φέρνοντας τον θεατή αντιμέτωπο με τις ίδιες του τις αδυναμίες.

Λίγα χρόνια αργότερα, με τον Ταρτούφο, ο Μολιέρος προχωρά σε βαθύτερη και πιο επικίνδυνη κριτική. Αν στις Γελοίες κομψευόμενες ο στόχος ήταν οι κοινωνικές επιτηδεύσεις, εδώ το κέντρο βάρους είναι η θρησκευτική και ηθική υποκρισία. Ο Ταρτούφος δεν είναι απλώς ένας γελοίος χαρακτήρας· είναι ένας επικίνδυνος απατεώνας που εκμεταλλεύεται τη θρησκευτική πίστη για να αποκτήσει εξουσία. Το γεγονός ότι το έργο λογοκρίθηκε για χρόνια αποδεικνύει την κοινωνική του βαρύτητα: δεν γελοιοποιούσε πια μόνο την αφέλεια ή τη ματαιοδοξία, αλλά έθιγε το κύρος της Εκκλησίας και θεσμών που διαμόρφωναν την ίδια την πολιτική και κοινωνική ζωή της Γαλλίας.

Από λογοτεχνική άποψη, και τα δύο έργα δείχνουν την ιδιοφυΐα του Μολιέρου στη δημιουργία χαρακτήρων-τύπων, που όμως δεν μένουν σε στείρες καρικατούρες. Η κωμωδία του υπερβαίνει το γέλιο: γίνεται εργαλείο ηθικής διδασκαλίας και κοινωνικής αφύπνισης. Οι Γελοίες κομψευόμενες άνοιξαν τον δρόμο για μια νέα κωμωδία ηθών, ενώ ο Ταρτούφος απέδειξε ότι η σκηνή μπορεί να μιλήσει με θάρρος απέναντι σε κάθε μορφή εξουσίας που στηρίζεται στην απάτη.