Οκτάβιο Πας: Από το "Λαβύρινθο της μοναξιάς" στη "Πέτρα του ήλιου" και στο Νόμπελ λογοτεχνίας

Ο δαίμονας της βιασύνης έκανε πάλι τη σκανταλιά του και παραλείψαμε να παρουσιάσουμε δυο αριστουργήματα της παγκόσμιας λογοτεχνίας του Μεξικανού συγγραφέα και στοχαστή.
Ο λαβύρινθος της μοναξιάς (Οκτάβιο Πας – 1950) Μια συλλογή από εννιά δοκίμια που αποτελούν μια διανοητική, λογοτεχνική και ψυχολογική ανάλυση της μεξικάνικης ταυτότητας, ιστορίας και νοοτροπίας. 

Αναφέρεται στους συμπατριώτες του και τους περιγράφει ως άτομα που κρύβονται πίσω από τις μάσκες της μοναξιάς. Λόγω της ιστορίας τους, η ταυτότητά τους χάνεται ανάμεσα σε έναν προ-κολομβιανό και ισπανικό πολιτισμό, αναιρώντας και τους δυο. Ο Πας επιχειρεί να απομακρυνθεί από τα στερεότυπα και να αναζητήσει την "απόκρυφη φύση" του Μεξικανού. Μέσα από φαινόμενα όπως το "pachuco" (ο Μεξικανός μετανάστης που επαναστατεί στις ΗΠΑ), τις γιορτές, τη γλώσσα, την ιστορία και τη σχέση με το θάνατο, ο συγγραφέας αναπτύσσει το κεντρικό του θέμα: τη μοναξιά.

Για τον Πας, αυτή η μοναξιά δεν είναι απλώς ένα προσωπικό αίσθημα, αλλά μια συλλογική, ιστορική κατάσταση. Πηγάζει από το τραύμα του Μεξικανού μιγάδα (ινδιάνος και Ισπανός), την άρνηση του ισπανικού και την υποτίμηση του ινδιάνικου κληρονομιάς, και από το μυθικό τραύμα του "χωρισμού" από τη μητέρα (που συμβολίζεται τόσο από την καταστροφή των Προ-Ισπανικών πολιτισμών όσο και από τη βίαιη σχέση με τη φύση). Ο Μεξικανός, σύμφωνα με τον Πας, κλείνεται μέσα σε έναν αμυντικό λαβύρινθο σιωπής, καχυποψίας και τελετουργικής συμπεριφοράς για να προστατευτεί από τον εξωτερικό κόσμο.

Το έργο είναι ένα από τα θεμελιώδη κείμενα της Λατινοαμερικανικής πνευματικής δημιουργίας του 20ου αιώνα. Εισάγει την αυτογνωσία της Λατινοαμερικανικής κοινωνίας πέρα από τα ευρωπαϊκά μοντέλα. Χρησιμοποιώντας εργαλεία από τη ψυχανάλυση, την ανθρωπολογία και τη λογοτεχνία, ο Πας δημιουργεί ένα μοναδικό "εθνικό ψυχαναλυτικό" πορτρέτο. Δεν είναι απλώς μια περιγραφή, αλλά μια διερεύνηση, που επιδιώκει την "ολοκλήρωση" μέσω της αυτογνωσίας. Ο Πας συνέδεσε τη Λατινική Αμερική με παγκόσμιες πνευματικές παραδόσεις (ινδουισμός, σουρεαλισμός) και ήταν μια ηγετική φωνή του σύγχρονου διαφωτισμού.

Το βιβλίο έγινε ορόσημο για ολόκληρη γενιά διανοουμένων προσφέροντας ένα νέο λεξιλόγιο και ένα νέο πλαίσιο για να κατανοήσουν την ταυτότητά τους. Η έννοια της "μοναξιάς" του Πας επεκτάθηκε και ερμηνεύτηκε ως μια κατάσταση του σύγχρονου ανθρώπου γενικότερα, που νιώθει αποκομμένος από τις ρίζες του σε νια κοινωνία αποξένωσης. Στη χώρα μας έχει εκδοθεί  πολλές φορές (π.χ. από τις εκδόσεις "Ύψιλον" και "Οδυσσέας").

Πέτρα του Ηλίου (Οκτάβιο Πας - 1957) Είναι το πιο διάσημο και σημαντικό ποίημα του Οκτάβιο Πας και ένα από τα αριστουργήματα της παγκόσμιας ποίησης του 20ου αιώνα. Επαινέθηκε ως ένα «υπέροχο» παράδειγμα της υπερρεαλιστικής ποίησης στην ομιλία απονομής του Νόμπελ Λογοτεχνίας.

Είναι ένα ενιαίο, ελεύθερο έμμετρο ποίημα που αποτελείται από 584 ενδεκασύλλαβους στίχους, αριθμό που αντιστοιχεί στους ημέρες του κύκλου της Αφροδίτης και παραπέμπει στους υπολογισμούς του Αζτέκικου ημερολόγιου "Πέτρα του Ηλίου". Αυτή η αριθμητική αντιστοιχία αποκαλύπτει το κεντρικό θέμα του ποιήματος: τον κύκλο του χρόνου. Η αφήγηση είναι μη γραμμική και ονειρική. Το ποίημα ξεκινάει και τελειώνει με τον ίδιο στίχο ("Ένα διαφανές δέντρο..."), δημιουργώντας έτσι μια κυκλική, ατέρμονα δομή. Μέσα σε αυτόν τον κύκλο, ο ποιητής περνάει από σκέψεις για την αγάπη, το έρωτα, τη μνήμη, την ιστορία (αναφέρεται στη σφαγή των φοιτητών στη Πλατεία των Τριών Πολιτισμών του Μεξικού το 1968), τη φύση και την ποίηση την ίδια. Η ερωτική ενότητα με την αγαπημένη παρουσιάζεται ως μια στιγμή αιωνιότητας, μια διαφυγή από τη γραμμική ροή του χρόνου και μια επαφή με το απόλυτο.

Είναι η ποιητική ενσάρκωση των φιλοσοφικών και πνευματικών αναζητήσεων του Πας. Συνδυάζει την πλούσια μυθολογία των Αζτέκων με τις δυτικές φιλοσοφικές παραδόσεις και την αντίληψη του χρόνου ως μιας μη γραμμικής, μυθικής και επαναλαμβανόμενης εμπειρίας. Είναι ένα ποίημα - σύμπαν, που στοχεύει να περικλύσει την ολότητα της ανθρώπινης ύπαρξης. Η γλώσσα του είναι ευφραδής, με εικόνες από τεράστια ένταση και ονειρική λογική. Η κυκλική του δομή ήταν μια επαναστατική καινοτομία, προτείνοντας ένα εναλλακτικό μοντέλο χρόνου έναντι της δυτικής γραμμικής αντίληψης. Το έργο αυτό καθιέρωσε τον Πας όχι μόνο ως έναν από τους σημαντικότερους Λατινοαμερικανούς ποιητές, αλλά και ως μια παγκόσμια λογοτεχνική φιγούρα, της οποίας η επίδραση εκτείνεται πολύ πέρα από τις ισπανόφωνες χώρες.

Μεταφρασμένο περιλαμβάνεται και σε ποιητικές ανθολογίες που εκδόθηκαν στη χώρα μας.