Από τις Φιλοσοφικές επιστολές του Βολτέρου στο Κοινωνικό συμβόλαιο του Ρουσσώ

Μπαλέτο-ΕΛΣ-Η-χρυσή-εποχή-φωτό-Β. Κεχαγιάς

Δύο έργα που άσκησαν καθοριστική επίδραση στην κοινωνία της εποχής με διαφορετικό αλλά συμπληρωματικό τρόπο. Ο Βολτέρος, με το σατιρικό και παρατηρητικό του πνεύμα, εισήγαγε την ιδέα της ανεκτικότητας και της ελευθερίας του λόγου ως προϋποθέσεων για μια υγιή κοινωνία. Ο Ρουσσώ, πιο επαναστατικός, προχώρησε παραπέρα, θεμελιώνοντας θεωρητικά την αρχή της λαϊκής κυριαρχίας.

Μαζί, συνέβαλαν στη διαμόρφωση ενός νέου κοινωνικού οράματος που απέρριπτε τον δεσποτισμό και έθετε τον πολίτη στο κέντρο της προσοχής. Η κοινωνική επίδραση ήταν τεράστια: άνοιξαν τον δρόμο για την Επανάσταση του 1789 και για τη συγκρότηση της νεότερης πολιτικής και κοινωνικής συνείδησης της Ευρώπης.

Φιλοσοφικές Επιστολές (Βολτέρος – 1734) Αποτελούν ένα από τα πιο εμβληματικά έργα του Διαφωτισμού, γραμμένο ύστερα από την παραμονή του συγγραφέα στην Αγγλία. Το βιβλίο είναι μια σειρά επιστολών, όπου ο Βολταίρος συγκρίνει τις κοινωνικές, θρησκευτικές και πολιτικές συνθήκες της Αγγλίας με εκείνες της Γαλλίας. Εντυπωσιάζεται από την αγγλική ανεκτικότητα στη θρησκεία, την ύπαρξη κοινοβουλευτικού συστήματος και την ελευθερία του εμπορίου και τα παρουσιάζει με σαφή διάθεση κριτικής προς τον απολυταρχισμό και τον δογματισμό της δικής του πατρίδας.

Η αξία του έργου έγκειται στην αμεσότητα και στη σαφήνεια του λόγου. Ο Βολτέρος δεν γράφει ως θεωρητικός φιλόσοφος αλλά ως παρατηρητής της πραγματικότητας, χρησιμοποιώντας τη λογοτεχνική μορφή της επιστολής για να καταστήσει το έργο του προσιτό και ελκυστικό στο αναγνωστικό κοινό. Το ύφος του είναι καυστικό, ειρωνικό και συχνά σατιρικό, ενισχύοντας τη δυναμική της κριτικής του.

Η λογοτεχνική σημασία του κειμένου είναι διπλή: αφενός ανοίγει τον δρόμο για έναν νέο τύπο πολιτικής και κοινωνικής γραφής που συνδυάζει φιλοσοφία, δημοσιογραφία και λογοτεχνία· αφετέρου αποτελεί μνημείο της γαλλικής πεζογραφίας που εντάσσει την πολιτική σκέψη στον λογοτεχνικό λόγο.

Σε κοινωνικό επίπεδο, οι Φιλοσοφικές Επιστολές λειτούργησαν ως προκλητικό κάλεσμα για ελευθερία και ανεκτικότητα. Η καταδίκη της θρησκευτικής μισαλλοδοξίας, η υπεράσπιση της επιστημονικής σκέψης και η ανάδειξη του εμπορίου ως παράγοντα πολιτισμού, προσέφεραν ένα νέο όραμα για την κοινωνία. Δεν είναι τυχαίο ότι το βιβλίο προκάλεσε την οργή των γαλλικών αρχών, που το καταδίκασαν και έκαψαν δημόσια.

Στην ιστορία της λογοτεχνίας, οι Φιλοσοφικές Επιστολές κατοχυρώνουν τον Βολτέρο ως συγγραφέα που γεφυρώνει την πολιτική σκέψη με την τέχνη του λόγου, προσφέροντας έναν λογοτεχνικό χώρο όπου η κοινωνική κριτική γίνεται ταυτόχρονα διαφωτισμός και αισθητική εμπειρία.

Οι Φιλοσοφικές Επιστολές κυκλοφόρησαν σε μια Γαλλία όπου η απολυταρχία και η θρησκευτική μισαλλοδοξία κυριαρχούσαν. Το έργο λειτούργησε σαν καθρέφτης που αποκάλυπτε τις αντιθέσεις ανάμεσα στην αγγλική ανεκτικότητα και την γαλλική καταπίεση. Η παρουσίαση της Αγγλίας ως χώρας με ανεπτυγμένη επιστήμη, ελευθερία Τύπου και θρησκευτική ποικιλομορφία αποτέλεσε πρόκληση για τις καθιερωμένες αντιλήψεις στη Γαλλία.

Η άμεση αντίδραση της κοινωνίας των ελίτ ήταν έντονη: οι αρχές καταδίκασαν το βιβλίο και το έκαψαν δημοσίως. Ωστόσο, για τους διανοουμένους και την ανερχόμενη αστική τάξη, οι ιδέες του Βολταίρου έγιναν πηγή έμπνευσης. Το έργο τόνωσε την αμφισβήτηση απέναντι στην Εκκλησία και το απόλυτο κράτος, καλλιέργησε την αξία της θρησκευτικής ανοχής και ενίσχυσε το αίτημα για ελευθερία σκέψης.

Η επίδρασή του δεν περιορίστηκε στη φιλοσοφική σκέψη· διαμόρφωσε μια νέα κοινωνική νοοτροπία, που αναζητούσε πρότυπα εκτός Γαλλίας και επεδίωκε να συγκρίνει το γαλλικό καθεστώς με πιο «ελεύθερες» κοινωνίες. Αυτό το συγκριτικό βλέμμα ήταν θεμελιώδες για την ωρίμανση της κριτικής σκέψης που θα οδηγούσε, μερικές δεκαετίες αργότερα, στην πολιτική ανατροπή του Παλαιού Καθεστώτος.

Το Κοινωνικό Συμβόλαιο (Ζαν Ζακ Ρουσσώ – 1762) Κορυφαίο πολιτικό κείμενο του Διαφωτισμού και θεμέλιος λίθος της νεότερης πολιτικής φιλοσοφίας. Ο Ρουσσώ ξεκινά με τη διάσημη φράση «Ο άνθρωπος γεννιέται ελεύθερος και παντού είναι αλυσοδεμένος», θέτοντας το ζήτημα της ελευθερίας στο κέντρο της συλλογιστικής του. Το έργο εξετάζει τη νομιμότητα της πολιτικής εξουσίας και προτείνει τη θεωρία της «γενικής βούλησης» ως θεμέλιο της αληθινής δημοκρατικής πολιτείας.

Η συμβολή του είναι καθοριστική: διακηρύσσει ότι η κυριαρχία δεν ανήκει σε μονάρχες ή ελίτ, αλλά στον λαό, ο οποίος μέσω του κοινωνικού συμβολαίου οργανώνεται σε πολιτικό σώμα. Με αυτόν τον τρόπο η ατομική ελευθερία συμφιλιώνεται με τη συλλογική ζωή, καθώς οι πολίτες υπακούουν στους νόμους που οι ίδιοι θεσπίζουν.

Από λογοτεχνική άποψη, το κείμενο ξεχωρίζει για το ύφος του. Σε αντίθεση με τον ψυχρό ορθολογισμό άλλων διανοητών, ο Ρουσσώ γράφει με πάθος, ρητορική ένταση και σχεδόν προφητική φωνή. Το έργο του δεν είναι μόνο πολιτική πραγματεία αλλά και λογοτεχνικό μανιφέστο, που συνδυάζει φιλοσοφία, ηθική και λογοτεχνική τέχνη. Αυτή η λυρική διάσταση συνέβαλε ώστε να εμπνεύσει όχι μόνο πολιτικούς στοχαστές αλλά και συγγραφείς, ποιητές και επαναστάτες.

Η κοινωνική σημασία του Κοινωνικού Συμβολαίου υπήρξε τεράστια. Απαγορεύτηκε και καταδικάστηκε τόσο στη Γαλλία όσο και στη Γενεύη, ωστόσο οι ιδέες του διαδόθηκαν πλατιά, τροφοδοτώντας την Αμερικανική και ιδίως τη Γαλλική Επανάσταση. Η έννοια της λαϊκής κυριαρχίας και η άρνηση κάθε μορφής δεσποτισμού αποτέλεσαν το ηθικό και θεωρητικό υπόβαθρο για την κατάρρευση του παλαιού καθεστώτος.

Στη λογοτεχνική ιστορία, το έργο στέκει ως υπόδειγμα φιλοσοφικής γραφής που υπερβαίνει τα όρια του πολιτικού στοχασμού και αγγίζει τα όρια της τέχνης. Το πάθος, η δύναμη της γλώσσας και η οραματική του πνοή καθιστούν το Κοινωνικό Συμβόλαιο όχι μόνο θεωρητικό κείμενο αλλά και πηγή έμπνευσης για γενιές συγγραφέων και πολιτών που οραματίστηκαν έναν κόσμο πιο δίκαιο και ελεύθερο.

Δημοσιευμένο τρεις δεκαετίες μετά τον Βολτέρο, το Κοινωνικό Συμβόλαιο υπήρξε πιο ριζοσπαστικό. Ενώ οι Φιλοσοφικές Επιστολές προέβαλαν την ανεκτικότητα και τη φιλελεύθερη κοινωνία, ο Ρουσσώ έθετε ζήτημα θεμελίωσης της πολιτικής εξουσίας στη «γενική βούληση» και στη λαϊκή κυριαρχία.

Στην κοινωνία της εποχής του, το έργο προκάλεσε σάλο: απαγορεύτηκε αμέσως τόσο στη Γαλλία όσο και στη Γενεύη, επειδή απειλούσε ευθέως τις βάσεις της μοναρχίας και της εκκλησιαστικής εξουσίας. Ωστόσο, τα επιχειρήματα του Ρουσσώ κυκλοφόρησαν πλατιά, συζητήθηκαν σε λέσχες, σαλονιά και πανεπιστήμια, διαμορφώνοντας το πνεύμα μιας ολόκληρης γενιάς.

Η μεγαλύτερη επίδραση του έργου ήταν ότι έδωσε θεωρητικό υπόβαθρο στις επαναστατικές διεκδικήσεις. Οι έννοιες της ισότητας, της συμμετοχής όλων στη θέσπιση των νόμων και της αδιαίρετης λαϊκής κυριαρχίας αποτέλεσαν τα θεμέλια της Γαλλικής Επανάστασης. Στην κοινωνική συνείδηση, το Κοινωνικό Συμβόλαιο ανέδειξε την ιδέα ότι η εξουσία δεν είναι «θεόσταλτη» αλλά προϊόν συμφωνίας πολιτών, άρα μπορεί να αλλάξει ή να ανατραπεί.