Ηράκλειτος: Ένας φωτεινός καταλύτης στην πορεία της ανθρώπινης σκέψης

Επιλεγμένες ρήσεις του Ηράκλειτου (σε ελεύθερη μετάφραση)

1.      Αυτόν εδώ τον κόσμο, τον ίδιο για όλους, ούτε κανείς θεός ούτε άνθρωπος τον έπλασε, αλλ’ ήταν από πάντα και είναι και θα είναι αιώνια ζωντανή φωτιά, που ανάβει με μέτρο και σβήνει με μέτρο.

2.      Οι συνδέσεις είναι όλα κι όχι όλα, ομόνοια, διχόνοια, συμφωνία, ασυμφωνία: το Ένα γεννιέται απ' όλα και από το Ένα όλα.

3.      Το αντίθετο συγκλίνει, και απ' τις διαφορές (γεννιέται) η πιο όμορφη αρμονία, και τα πάντα γίνονται με τον ανταγωνισμό.

4.      Όλα γίνονται σύμφωνα με τον ανταγωνισμό και την αναγκαιότητα.

5.      Δεν καταλαβαίνουν πως το διαφορετικό συνομολογεί με τον εαυτό του την αρμονία αντιθέτων εντάσεων όπως στο τόξο και τη λύρα.

6.      Η αφανής αρμονία είναι καλύτερη απ' τη φανερή.

7.      Το ίδιο πράγμα υπάρχει σε μας, το ζωντανό και το πεθαμένο, το ξύπνιο και το κοιμισμένο, το νέο και το γερασμένο, γιατί αυτά μεταβάλλονται σ' εκείνα και αντίθετα, εκείνα μεταβάλλονται σ' αυτά.

8.      Ο δρόμος που ανεβαίνει κι ο δρόμος που κατεβαίνει είναι ένας κι ο ίδιος δρόμος.

9.      Όλοι οι άνθρωποι σήμερα απομακρύνονται από την αλήθεια και τη δικαιοσύνη ολοκληρωτικά· δοσμένοι στη φιλοδοξία και τη δόξα, οι δύστυχοι ανόητοι… Αρκούμαι στα λίγα και ζω κατά τα κέφια μου.

Η επίδραση του Ηράκλειτου στον Γερμανό ιδεαλιστή G. W. F. Hegel ήταν τόσο βαθιά που παρατήρησε στις Διαλέξεις του για την Ιστορία της Φιλοσοφίας: «δεν υπάρχει πρόταση του Ηράκλειτου που να μην έχω υιοθετήσει στη Λογική μου». Ο Χέγκελ ερμήνευσε τον Ηράκλειτο ως διαλεκτικό και φιλόσοφο της διαδικασίας, βλέποντας το «γίγνεσθαι» του Ηράκλειτου ως λογικό αποτέλεσμα της οντολογίας του «όντος» και του «μη όντος» του Παρμενίδη.

Η αυθόρμητη διαλεκτική που διατυπώθηκε από τον Ηράκλειτο και άλλους αρχαίους φιλοσόφους, αλλά και η νεότερη διαλεκτική της κλασικής γερμανικής φιλοσοφίας επηρέασαν και έδρασαν ως καταλύτης στη διατύπωση της θεωρίας των Μαρξ-Ένγκελς.

Ηράκλειτος σε λεπτομέρεια της Σχολής των Αθηνών του Ραφαήλ

Ο Άγγλος λόγιος Ingram Bywater συγκέντρωσε όλα τα  αποσπάσματα του Ηράκλειτου σε μια κριτική έκδοση, Heracliti Ephesii Reliquiae το 1877. "Το βιβλίο του  Bywater έχει καταλήξει να θεωρείται ... ως η μόνη  αξιόπιστη συλλογή των λειψάνων αυτού του  φιλοσόφου." (Hermann Diels - 1903). Το βιβλίο αυτό  αναθεωρήθηκε και βελτιώθηκε αρκετές φορές με  τελευταία από τον Walther Kranz. Το κοινό  αποτέλεσμα  Diels–Kranz χρησιμοποιείται στον  ακαδημαϊκό χώρο  για να αναφέρει προσωκρατικούς  φιλοσόφους. Σε  αυτό  σε κάθε προσωπικότητα  εκχωρείται και ένας  αριθμός για να την προσδιορίσει  μοναδικά. Ο  Ηράκλειτος καταλογίζεται παραδοσιακά  ως φιλόσοφος  αριθμός 22. (Diels Hermann; Kranz  Walther. 1957.  Plamböck, Gert (ed.). Die Fragmente  der  Vorsokratiker (στα αρχαία ελληνικά και  γερμανικά).Rowohlt. ISBN 5875607416. Ανακτήθηκε  στις 22.11.2023)

Ο Φρίντριχ Νίτσε προτιμούσε τον Ηράκλειτο από  όλους τους άλλους προσωκρατικούς. Ο Μάρτιν  Χάιντεγκερ επηρεάστηκε επίσης από τον Ηράκλειτο,  όπως φαίνεται στην Εισαγωγή του στη Μεταφυσική. Ο  Χάιντεγκερ πίστευε ότι η σκέψη του Ηράκλειτου και του Παρμενίδη ήταν η αφετηρία της φιλοσοφίας και παρεξηγήθηκε από τον Πλάτωνα και τον Αριστοτέλη, οδηγώντας όλη τη δυτική φιλοσοφία στην πλάνη.

Ο Όσκαρ Ουάιλντ επίσης επηρεάστηκε από τον Ηράκλειτο. Ο Ουάιλντ πιστώνεται με το ρητό «να περιμένεις το απροσδόκητο», αν και ο Ηράκλειτος είχε πει: «Αν δεν περιμένεις το απροσδόκητο, δεν θα το βρεις, γιατί δύσκολο είναι να το αναζητήσεις και να το βρεις».

Στη δεκαετία του 1950, ο «ίδιος κόσμος» του Ηράκλειτου, που τον διακρίνει από τον «κοινό κόσμο», υιοθετήθηκε από ψυχολόγους, όπως ο Ludwig Binswanger και ο Rollo May, για να αναλύσουν την εμπειρία ανθρώπων με αυταπάτες ή άλλα προβλήματα, όταν δυσκολεύονται να αντιληφθούν τη κοινή πραγματικότητα ή συγχέουν τον ιδιωτικό τους κόσμο με αυτή. Αυτοί οι στοχαστές βασίστηκαν στη δήλωση του Ηράκλειτου ότι «Οι ξύπνιοι έχουν έναν κοινό κόσμο, αλλά οι κοιμισμένοι μετατρέπουν το όνειρό τους σε δικό τους κόσμο».

"Ο λόγος του Ηρακλείτου είναι και κατ' ουσίαν σκοτεινός. Υποδεικνύει ότι δεν αποκαλύπτει τη σκέψη του με άμεσο τρόπο, ούτε όμως επιχειρεί να παραπλανήσει τους ακροατές του. Παρέχει τα σημάδια, τα οποία εκείνοι καλούνται να εννοήσουν με τον ορθό τρόπο. Η φιλοσοφία του, δεν είναι μια αυθαίρετη και υποκειμενική κατασκευή αλλά μια έκφραση του λόγου που διέπει τα πάντα, όσο και αν μένει απρόσιτος στους πολλούς. Το σκοτεινόν του Ηρακλείτου, η δυσκολία δηλαδή της κατανοήσεως του λόγου του, δεν οφείλεται επομένως σε δική του ιδιορρυθμία, αλλά στην αδυναμία των πολλών να εννοήσουν όχι τα λόγια του αλλά τον ίδιο το λόγο. Στον Ηράκλειτο η έννοια λόγος έχει πολλές σημασίες και εννοιακές αποχρώσεις. Σημαίνει ομιλία, προφορικός λόγος, αλλά και ρυθμιστική αρχή που διέπει το σύνολο της πραγματικότητας και συνδέει με σχέσεις αναλογίας τα πάντα. Επομένως, εδώ ο λόγος είναι η αιώνια καθολική σχέση που ρυθμίζει την πραγματικότητα, όπως αυτή εκφράζεται γλωσσικά".

Διαβάστε: "Ηράκλειτος: Ο σκοτεινός φιλόσοφος" του Ν.Καμπάνη

"Το φυσικό σύμπαν ονομάζεται «κόσμος» - λέξη που προέρχεται από το ρήμα κοσμῶ και σηματοδοτεί την τάξη. Ο κόσμος ταυτίζεται με τη φωτιά, γιατί η φωτιά είναι ακριβώς το πιο ευμετάβλητο φυσικό στοιχείο. Θα μπορούσε κανείς να υποθέσει ότι ο Ηράκλειτος επιλέγει τη φωτιά, όπως ο Θαλής επέλεξε το νερό και ο Αναξιμένης τον αέρα. Τότε όμως η φωτιά θα ήταν το πρωταρχικό κοσμογονικό στοιχείο από το οποίο θα είχε δημιουργηθεί ο κόσμος, πράγμα που δεν ισχύει. Ο κόσμος του Ηράκλειτου υπήρχε πάντοτε, είναι αγέννητος και άφθαρτος - μια ιδέα που εμφανίζεται για πρώτη φορά στην ελληνική σκέψη. Η φωτιά επομένως δεν είναι το συστατικό του κόσμου, αλλά το νόημά του. Μέσα από την εικόνα της φωτιάς, όπως και από τις ανθρωποκεντρικές μεταφορές του πολέμου και της έριδας, φαίνεται η αντιθετική δομή της πραγματικότητας. Οι αντιθέσεις χαρακτηρίζουν τον κόσμο, δεν αναιρούν όμως την ενότητά του: η κοσμική φωτιά «ανάβει με μέτρο και σβήνει με μέτρο», η διαμάχη συμβαδίζει με την αναγκαιότητα.

Για να αντιληφθεί κάποιος την αληθινή δομή της πραγματικότητας θα πρέπει πρώτα να απαλλαγεί από τις προκαταλήψεις και τις βεβαιότητές του. Ο φιλόσοφος θα τον βοηθήσει κλονίζοντάς τον, οδηγώντας τον σε μια κατάσταση αβεβαιότητας και απορίας. Ο Ηράκλειτος επιδίδεται σε μια συστηματική απόρριψη των απλοϊκών αντιλήψεων. Όπου οι άνθρωποι βλέπουν αντίθεση, υπάρχει ενότητα. Όπου ενότητα, υπάρχει αντίθεση. Όπου τομή, συνέχεια. Όπου βλέπουν το καλό, υπάρχει σχετικότητα.".                                Διαβάστε: "Τα πάντα ρει"; των Β. Κάλφα & Γ. Ζωγραφίδη                                                                                             

"Η κοσμολογία, η γνωσιολογία, η ψυχολογία, η θεολογία και η ηθική του Ηράκλειτου είναι άρρηκτα συνδεδεμένες. Η «αρχή του κόσμου» (η πρώτη φιλοσοφική χρήση του όρου) είναι η φωτιά, το πυρ, η υψηλότερη και καθαρότερη μορφή της ύλης. Υπόκειται σε μια σειρά αλλαγών που υπακούουν στην αρχή της νομοτέλειας (ειμαρμένη), δομούν τον κόσμο και εξασφαλίζουν την ενότητα και την τάξη του. Ο κόσμος υπόκειται σε περιοδικές εκπυρώσεις, κατά τις οποίες δεν καταστρέφεται αλλά φθίνει για να αναγεννηθεί, καθώς φθορά και γέννηση συγκροτούν ένα συνεχές στη σκέψη του Ηράκλειτου. Απαραίτητες για την κατανόηση αυτής της διαδικασίας είναι οι έννοιες της σύγκρουσης, η οποία χαρακτηρίζεται από την ενότητα των αντιθέτων, και της αέναης ροής. 

Η σύγκρουση είναι πηγή δημιουργίας και όχι καταστροφής, όπως και στις εκπυρώσεις, αφού «ο πόλεμος είναι πατέρας όλων των πραγμάτων», «η δικαιοσύνη προκύπτει από τη σύγκρουση» και «όλα είναι αποτέλεσμα διαμάχης και ανάγκης». Τούτο διότι, όταν κοιτάζει κανείς το όλον και προσπαθεί να το κατανοήσει, διαπιστώνει ότι οι αντιθέσεις είναι μόνο φαινομενικές. Αποτελούν είτε τα διαφορετικά χαρακτηριστικά του ίδιου πράγματος ή τις αποφάνσεις διαφορετικών παρατηρητών. Ο κόσμος είναι σύνθεση αντιθέτων, όπως δηλώνουν οι εμβληματικές εικόνες του τόξου και της λύρας. Εδώ οι αντίρροπες δυνάμεις που εκλύονται κατά την ταυτόχρονη και εναλλασσόμενη έλξη και κάμψη (χορδών και σημείων στήριξης), κατά την «παλίντροπον αρμονίη» (την αμφίδρομη αρμονία), συνθέτουν ένα αρμονικό όλον".                                                                                       Διαβάστε περισσότερα εδώ