1960: Από τη Χάρπερ Λη στον Αλμπέρτο Μοράβια και απο τον Τζον Απντάϊκ στον Τζον Μπαρθ

Νίκος Χατζηκυριάκος Γκίκας 1938

Rabbit, Run (Τζον Απντάικ) Είναι το πρώτο μυθιστόρημα της τετραλογίας του John Updike που παρακολουθεί τη ζωή του Χάρι «Κούνελο» Άνγκστρομ, ενός πρώην αθλητή μπάσκετ. Ο Updike, ο πιο ομαλός και πιο χαλαρός στυλίστας της σύγχρονης αμερικανικής λογοτεχνίας, διάλεξε μια απίθανη ψυχή για τον μεγάλο μυθιστορηματικό του ήρωα: τον Χάρι, έναν ανίδεο, φιλάνθρωπο 20άρη, που από τις γυμνασιακές δόξες σήμερα νιώθει παγιδευμένος σε μια ασήμαντη δουλειά, έναν ανούσιο γάμο, μια μικρή πόλη της Πενσιλβάνια, μια τυπική οικογένεια. Το έργο αφηγείται την προσπάθειά του να ξεφύγει από τη μετριότητα και τις υποχρεώσεις, εγκαταλείποντας ξαφνικά τη γυναίκα και το παιδί του. Ο Χάρι αναζητά ελευθερία, αλλά οι επιλογές του είναι βεβιασμένες, ανεύθυνες και οδηγούν σε τραγωδίες. Ο ήρωας δεν είναι ούτε εντελώς αντιπαθητικός ούτε συμπαθής, είναι ένας ατελής άνθρωπος που ενσαρκώνει τη μεταπολεμική αγωνία της αμερικανικής μεσαίας τάξης. Δεν εμπνέει στοργή, αλλά είναι ένα αυθεντικό δείγμα αμερικανικού "ανδρισμού", και η βαρβαρότητα του κάνει τις σπάνιες στιγμές ευπάθειας και ενσυναίσθησής του πολύ πιο σπαραχτικές.

Ο συγγραφέας εισάγει μια καινοτόμο χρήση του ενεστώτα χρόνου, δίνοντας ένταση και αμεσότητα στη ροή των γεγονότων. Παράλληλα, η λεπτομερής περιγραφή της καθημερινότητας και η αδρή ψυχογράφηση καθιέρωσαν τον συγγραφέα ως έναν από τους σημαντικότερους εκπροσώπους του αμερικανικού ρεαλισμού του 20ού αιώνα. Ο Updike καταφέρνει να αποτυπώσει την αμερικανική επαρχία με όλες τις αντιφάσεις της, από τη μικροαστική υποκρισία μέχρι την αδιόρατη θρησκευτική ενοχή που βαραίνει τους χαρακτήρες.

Το έργο συνιστά κριτική του «Αμερικάνικου Ονείρου». Ο Χάρι εκπροσωπεί τον μέσο Αμερικανό που, ενώ έχει όλα τα απαραίτητα για μια σταθερή ζωή, νιώθει εγκλωβισμένος σε μια πνευματική και συναισθηματική κενότητα. Η φυγή του είναι μια απόπειρα να αντισταθεί στην ακινησία, αλλά καταλήγει να φανερώνει την ανικανότητά του να βρει αληθινό νόημα. Το μυθιστόρημα έθεσε ερωτήματα για την κρίση ταυτότητας στη μεταπολεμική Αμερική και προανήγγειλε την πολιτισμική αμφισβήτηση της δεκαετίας του 1960.

Πιο Αργά από τα Δέντρα (Χουάνγκ Σαν-Γουόν) Το μυθιστόρημα του Hwang Sun-won, γνωστό και ως «Trees on a Slope», είναι ένα από τα σημαντικότερα έργα της κορεατικής μεταπολεμικής λογοτεχνίας. Διαδραματίζεται κατά τη διάρκεια του Κορεατικού Πολέμου και επικεντρώνεται στη ζωή τριών στρατιωτών, οι οποίοι παλεύουν όχι μόνο με τον εξωτερικό εχθρό αλλά και με την ψυχολογική φθορά, την απώλεια και την ηθική κρίση που γεννά η βία. Οι χαρακτήρες, διαφορετικοί μεταξύ τους, αντιπροσωπεύουν τις ποικίλες αντιδράσεις του ανθρώπου απέναντι στον πόλεμο: από την παραίτηση και την ηττοπάθεια μέχρι την πεισματική αντίσταση και την απελπισία.

Η λογοτεχνική σημασία του έργου έγκειται στον ρεαλισμό του, καθώς ο Χουάνγκ αποτυπώνει με αδρές πινελιές τη σκληρή καθημερινότητα των στρατιωτών. Παράλληλα, χρησιμοποιεί την εικόνα της φύσης – ιδίως τα δέντρα –  για να υπογραμμίσει την αργή, σχεδόν ατάραχη ροή του χρόνου σε αντιδιαστολή με την ανθρώπινη αγωνία. Η γλώσσα του είναι λιτή, αλλά γεμάτη δύναμη και υποβολή, καθιστώντας το έργο σημείο αναφοράς για την κορεατική λογοτεχνία της εποχής.

Σε κοινωνικό επίπεδο, το έργο εκφράζει την εθνική τραγωδία της Κορέας, που βίωσε τη διαίρεση και την αιματοχυσία. Ο συγγραφέας δεν μένει σε στρατιωτικά γεγονότα, αλλά αναδεικνύει τον πόλεμο ως ψυχικό τραύμα που διαλύει τις αξίες και αφήνει πίσω του μια γενιά εξαντλημένη και γεμάτη πληγές. Μέσα από τους ήρωες, βλέπουμε την κοινωνία να προσπαθεί να ορίσει ξανά τον εαυτό της μετά τον όλεθρο.

Johannes_Vermeer_Lady_at_the_Virginal_The_Music_Lesson_Google_Art_Project

The Sot-Weed Factor (Τζον Μπαρθ) Είναι ένα εκτενές και πολυσύνθετο μυθιστόρημα που παρωδεί τις αφηγηματικές φόρμες του 18ου αιώνα. Ο Barth αναπλάθει την ατμόσφαιρα του αποικιακού Μέριλαντ, παρουσιάζοντας την περιπέτεια ενός φανταστικού ποιητή, ο οποίος προσπαθεί να γίνει εθνικός ποιητής της Αγγλίας στον Νέο Κόσμο. Πυκνή, αστεία, ατελείωτα εφευρετική αυτή η σάτιρα του πικαρέσκου μυθιστορήματος του 18ου αιώνα, είναι επίσης μια εικόνα των παγίδων που περιμένουν την αθωότητα καθώς βγαίνει στο κόσμο. Στα τέλη του 17ου αι. ο Ebenezer Cooke, υπάκουος γιος και παρθένος ταξιδεύει από την Αγγλία στο Μέριλαντ για να πάρει στην κατοχή του τη φυτεία καπνού του πατέρα του. Του δίνεται επίσης τελικά να πιστέψει ότι του ανέθεσαν να γράψει ένα επικό ποίημα. Όμως τα πράγματα δεν είναι πάντα όπως φαίνονται. Στην πραγματικότητα, τα πράγματα δεν είναι σχεδόν ποτέ όπως φαίνονται. Πειρατές, Ινδιάνοι, οξυδερκείς ιερόδουλες, ένοπλοι επαναστάτες - Ο Κουκ τα υπομένει όλα, συν τις επιθέσεις στην παρθενία του από γυναίκες και άνδρες. Η γλώσσα του Barth είναι απίστευτα πλούσια, μια πονηρά αστεία αντίληψη για την παλιά αγγλική ρητορική και τις αμερικανικές αυτοαξιολογήσεις. Δίνει ιστορίες μέσα από ιστορίες, συμπεριλαμβανομένης της πιο αστείας αφήγησης της ιστορίας της Ποκαχόντας, που τόλμησε ποτέ κανείς να πει.

Η λογοτεχνική σημασία του έργου είναι κομβική, καθώς τοποθετεί τον Barth στην καρδιά της αμερικανικής μεταμοντέρνας λογοτεχνίας. Ο συγγραφέας δεν αρκείται σε μια ιστορική αναπαράσταση, αλλά χρησιμοποιεί το παρελθόν για να σχολιάσει την αφήγηση ως διαδικασία, τον ρόλο της γλώσσας, και τα όρια της αλήθειας. Με χιούμορ και ειρωνεία, καταρρίπτει τις παραδοσιακές φόρμες, ανοίγοντας τον δρόμο για τις μεταμοντέρνες εξερευνήσεις που θα κυριαρχήσουν στη δεκαετία του 1960 και μετά.

Το έργο λειτουργεί ως σάτιρα όχι μόνο του αποικιακού παρελθόντος αλλά και της σύγχρονης αμερικανικής κοινωνίας. Μέσα από την κωμική υπερβολή και τις περιπέτειες του ήρωα, ο Barth αποκαλύπτει την αβεβαιότητα των εθνικών μύθων, τη σχετικότητα της ιστορίας και την ανάγκη να αναθεωρηθούν οι αφηγήσεις πάνω στις οποίες χτίζονται τα έθνη. Θεωρείται σήμερα κλασικό δείγμα μεταμοντέρνας γραφής, που γεφυρώνει το παρελθόν με τη σύγχρονη αμφισβήτηση.

Όταν σκοτώνουν τα κοτσύφια (Χάρπερ Λη) Είναι πολύ εύκολο να γραφτεί ένα μυθιστόρημα για μια δίκη βιασμού στην οποία συμμετέχουν ένας μαύρος άνδρας και μια λευκή γυναίκα, που διαδραματίζεται στον βαθιά ρατσιστικό Νότο και ιδωμένο μέσα από τα μάτια ενός νεαρού κοριτσιού, που παρασύρεται από απλές επιλογές και συναίσθημα φτιαγμένο από την τηλεόραση. Ευτυχώς δεν είναι τέτοιο. Η νεαρή κοπέλα είναι ο περίεργος, με καθαρά μάτια πρόσκοπος και ο πατέρας της - που υπερασπίζεται τον κατηγορούμενο - είναι ο αθάνατος Άτικους Φιντς, ένας πυλώνας δικαιοσύνης της μικρής πόλης. Αυτό που ακολουθεί δεν είναι ούτε απλό ούτε συναισθηματικό, αλλά αντιθέτως είναι ένα μνημείο ηθικής πολυπλοκότητας και ατελείωτα ανανεώσιμο ταμείο σοφίας για τη φύση της ανθρώπινης ευπρέπειας. Μέσα από τα μάτια της παιδικής αθωότητας, ξεδιπλώνεται μια ιστορία που αγγίζει ζητήματα ρατσισμού, κοινωνικής αδικίας και ηθικής ευθύνης.

Το έργο καθιερώθηκε ως κλασικό της αμερικανικής λογοτεχνίας. Η Harper Lee με απλότητα και ευαισθησία κατόρθωσε να συνδέσει μια συγκινητική οικογενειακή ιστορία με μια βαθιά κοινωνική καταγγελία. Ο χαρακτήρας του Άτικους Φιντς έγινε σύμβολο δικαιοσύνης και ηθικής ακεραιότητας, ενώ η παιδική οπτική ενίσχυσε τη δύναμη του μηνύματος, καθιστώντας το έργο προσιτό αλλά και συγκλονιστικό.

Σε κοινωνικό επίπεδο, το μυθιστόρημα υπήρξε ορόσημο στη συζήτηση για τα πολιτικά δικαιώματα στις Ηνωμένες Πολιτείες. Εκδόθηκε σε μια περίοδο έντονων κοινωνικών εντάσεων, λίγο πριν από την κορύφωση του κινήματος για τα δικαιώματα των Αφροαμερικανών. Η Lee έθεσε με λογοτεχνικό τρόπο το ζήτημα του ρατσισμού, συμβάλλοντας στην ευαισθητοποίηση της αμερικανικής και διεθνούς κοινής γνώμης. Στα ελληνικά πρωτοκυκλοφόρησε  από τις εκδόσεις Bell το 2011, σε μετάφραση Βικτωρίας Τράπαλη.

Oil painting by Georgy Kurasov.

Η Πλήξη (Αλμπέρτο Μοράβια) Είναι ένα από τα σημαντικότερα έργα του ιταλού συγγραφέα, όπου η υπαρξιακή αγωνία και η αίσθηση του κενού βρίσκονται στο επίκεντρο. Ο ήρωας, Ντίνο, είναι ένας εύπορος καλλιτέχνης που ζει σε κατάσταση βαθιάς ανίας και αποξένωσης. Όταν γνωρίζει μια νεαρή γυναίκα, ερωτεύεται με εμμονικό τρόπο, πιστεύοντας ότι μπορεί να ξεφύγει από την αίσθηση του κενού. Ωστόσο, η σχέση τους καταλήγει να αποκαλύψει ακόμη πιο έντονα την αδυναμία του να βρει νόημα στη ζωή. Το λιτό και χωρίς εξωραϊσμούς ύφος του και οι χαρακτήρες που είχε δημιουργήσει εξετάζουν την μοναξιά και την ανθρώπινη αλλοτρίωση, την έλλειψη δημιουργικού ενδιαφέροντος και την προσπάθεια διαφυγής μέσω του γενετήσιου ενστίκτου χωρίς βαθύτερα αισθήματα. Ο σεξουαλικός ρεαλισμός στο έργο εισήγαγε τα πειραματικά έργα της δεκαετίας του '70.

Η λογοτεχνική σημασία του έργου συνδέεται με τη ρεαλιστική και ταυτόχρονα ψυχολογική γραφή του Μοράβια, που ανατέμνει με λεπτομέρεια τα συναισθήματα του πρωταγωνιστή. Η πλήξη, εδώ, δεν είναι απλώς βαρεμάρα αλλά μια βαθιά υπαρξιακή κατάσταση, που απογυμνώνει τον άνθρωπο από κάθε κίνητρο. Το έργο τοποθετείται μέσα στο πλαίσιο της ευρωπαϊκής υπαρξιστικής λογοτεχνίας, δίπλα σε συγγραφείς όπως ο Σαρτρ και ο Καμί, αλλά με μια ιταλική ευαισθησία και έντονη εστίαση στις ανθρώπινες σχέσεις.

Εκφράζει επίσης την κρίση της μεταπολεμικής αστικής τάξης στην Ιταλία. Ο πλούτος, η καλλιτεχνική ζωή και η ελευθερία δεν επαρκούν για να δώσουν νόημα, ενώ η εμμονική σχέση του Ντίνο με τη γυναίκα αποκαλύπτει την αποτυχία της ερωτικής σχέσης να λειτουργήσει ως λύτρωση. Ο Μοράβια καυτηριάζει την αποξένωση και την αδράνεια της κοινωνίας του ’60, που, παρότι ζει μια περίοδο οικονομικής άνθησης, υποφέρει από εσωτερικό κενό. Στη χώρα μας πρωτοκυκλοφόρησε από τις εκδόσεις Ζαχαρόπουλος το 1991, σε μετάφραση Κωστούλας Μητροπούλου

Nexus (Χένρι Μίλλερ) Είναι το τελευταίο μέρος της τριλογίας, που ο Χένρι Μίλλερ ξεκίνησε με τα Sexus και Plexus. Η έκδοσή του σηματοδοτεί την ολοκλήρωση ενός μεγάλου αυτοβιογραφικού αφηγήματος, μέσα από το οποίο ο συγγραφέας επιχειρεί να συλλάβει τη δική του πορεία ως καλλιτέχνης, εραστής και διανοούμενος. Όπως και τα προηγούμενα, έτσι και το Nexus κινείται στη λεπτή γραμμή μεταξύ μυθοπλασίας και αυτοβιογραφίας, με τον Μίλλερ να προβάλλει μια σχεδόν ωμή εκδοχή της προσωπικής του εμπειρίας.

Η πλοκή εστιάζει στη θυελλώδη σχέση του συγγραφέα με την Τζούν, μια γυναίκα που αποτέλεσε καθοριστική φιγούρα στη ζωή του. Η σχέση τους είναι γεμάτη πάθος, συγκρούσεις και εξάρτηση, ενώ ο Μίλλερ την παρουσιάζει ως κινητήριο δύναμη για την καλλιτεχνική του αναζήτηση αλλά και ως πηγή βασανισμού. Το Nexus αποτυπώνει την αγωνία του δημιουργού που παλεύει να βρει τη φωνή του, παλεύοντας ταυτόχρονα με την ερωτική εμμονή, τη ζήλια και την αίσθηση της αποτυχίας.

Σε επίπεδο ύφους, το έργο είναι τυπικά μιλλερικό: πυκνή, εκρηκτική γλώσσα, που συνδυάζει φιλοσοφικές στοχαστικές εξάρσεις με ρεαλιστικές, συχνά σκανδαλώδεις περιγραφές της καθημερινότητας. Ο Μίλλερ αδιαφορεί για τις κλασικές αφηγηματικές δομές και επιλέγει έναν λόγο αποσπασματικό, συχνά χαοτικό, που ωστόσο αποπνέει αλήθεια και αμεσότητα. Στη βάση του, το Nexus είναι μια ανατομία του ανθρώπινου πόθου και της ανάγκης του συγγραφέα να καταγράψει με απόλυτη ειλικρίνεια όσα τον διαμόρφωσαν. Δεν είναι το πιο εύκολο ή το πιο «τελειοποιημένο» έργο του, αλλά αποτελεί κρίσιμο κρίκο στην πορεία του και στη διαμόρφωση του μεταπολεμικού λογοτεχνικού τοπίου. Είναι ένα κείμενο που ξεγυμνώνει τον συγγραφέα και αποτυπώνει την άρνησή του να υποταχθεί στις συμβάσεις, είτε αυτές είναι κοινωνικές είτε λογοτεχνικές.

Η Τριλογία, και ειδικότερα το Nexus, είχε ιδιαίτερη σημασία στην ιστορία της λογοτεχνίας λόγω του αμφιλεγόμενου χαρακτήρα της. Για πολλά χρόνια τα έργα του Μίλλερ ήταν απαγορευμένα σε διάφορες χώρες, καθώς θεωρούνταν υπερβολικά τολμηρά και άσεμνα. Ωστόσο, μέσα από αυτή την πρόκληση, ο Μίλλερ άνοιξε τον δρόμο για μια λογοτεχνία που δεν φοβάται να μιλήσει ανοιχτά για το σώμα, την επιθυμία και την καλλιτεχνική αγωνία.